III. Epoka oświecenia i uprzemysłowienia Europy (1700-1914)

Epoka Odrodzenia skończyła się wielką mnogością odkryć, wynalazków, pojawieniem się no­wych dyscyplin naukowych, liberalnych doktryn społecznych i merkantylizmu gospodarczego. Ta nowa ilościowo i jakościowo sytuacja wymagała opisania, uporządkowania, rozpowszechnienia w ra­mach nowych form oświaty publicznej oraz racjonalnego wykorzystania i kontynuowania dalszego rozwoju. Wszystko to dokonało się w Europie w XVIII stuleciu, które określa się jako epokę Oświece­nia i racjonalizacji w kulturze.
Po wojnach napoleońskich w Europie zwycięskie państwa zawarły „Święte Przymierze”, by nie dopuścić do wojen, rewolucji i zachować pokój oraz roz­wój na kontynencie. W tym też celu zawarto wiele różnych traktatów o wolności handlu, ograniczeniu ceł, rozpowszechnieniu wynalaz­ków, co faktycznie przyczyniło się do znaczna inte­gracja gospodarczej państw, zwłaszcza w zakresie sieci handlowych, finansów i komunikacji. Równolegle państwa europejskie cały czas kontynuowały, rozpoczęte w XVI wieku, intensywne militarne podboje kolonialne i penetrację gospodarczą na in­nych kontynentach.
Do wzrostu bogactwa i hegemonii Europy w świecie przyczyniła się głównie rewolucja prze­mysłowa, jaka rozpoczęła się w połowie XVIII w. we Wielkiej Brytanii, a w pierw­szej połowie XIX w. ogarnęła prawie całą Europę Zachodnią, zwielokrotniając wydaj­ność ludzkiej pracy. Rewolucyjny rozwój przemysłowy sprawił również poważne zmiany w technice wojen­nej prowadzenia wojen, do tego głównie przyczyniły się koleje, telegraf, broń szybkostrzelna, napęd parowy i opancerzone okrę­ty. Pod koniec XIX w. światowa dominacja militarna Europejczyków prawie nie miała granic. W 1800 r. Europejczycy zajmowali lub kontrolowali 35% lądowej powierzchni świata, w 1878 r. - 67%, a w 1914 r. - ponad 84%.
Od czasu rekonkwisty hiszpańskiej przez kilka stuleci Euro­pa wypychała Islam, w czym wiel­kie zasługi mieli Hiszpanie, Wenecja, Serbia i Watykan a największe Ro­sjanie, którzy w 10 wielkich woj­nach wyrzucili Turków za Morze Czar­ne i Kaukaz. Najdłużej we władaniu Turków osmańskich, czę­ściowo aż do I woj­ny światowej, były Bałkany i tam zostały też pewne ich wpływy w Bośni, Mace­donii i Albanii, gdzie znaczna część ludności przeszła wcześniej na islam.

Wypieranie Islamu ze Wschodniej Europy, 4 wojny rosyjsko-tureckie
W 1710 r. Turcja wszczęła przeciwko Rosji wojnę, żądając m.in. opuszczenia ziem polskich przez wojska rosyjskie. Po świetnym zwycięstwie pod Połtawa, kończącym najazd Szwedzki na zie­mie rosyjskie, cesarz Piotr I przystąpił do realizacji swego drugiego wielkomocarstwowego celu, jakim było wyparcie Turków za Morze Czarne. Sam stanął na czele wojsk, które po wyrzuceniu Tur­ków z Naddnieprza weszły w głąb Mołdawii. Lecz tam, nad Prutem, zostały osaczone przez przewa­żające siły tureckie. By uratować się od klęski, zaproponował rokowania i zawarł w 1711 r. pokój za cenę oddania Turcji twierdzy Azow nad Donem, zniszczenia kilku innych twierdz, oraz znacznej kon­trybucji. Oczywiście strategiczny cel jej pokonania pozostał bez zmian, lecz jego realizacja zajęła Rosji jeszcze siedemdziesiąt lat.
Po śmierci Augusta II Sasa w 1733 r. królem Rzeczypospolitej został Stanisław Leszczyński, za wsparciem Francji. Stało się to przyczyną wojny sukcesyjnej o tron polski między Francją a Austrią, Saksonią i Rosją, popierających elekcję Augusta III Sasa, syna Augusta II. Do wojny w 1735 r. wmie­szała się Turcja, sojusznik Francji, wypowiadając wojnę Rosji. Główne walki prowadzone były nad Morzem Czarnym i na Półwyspie Krymskim. Rosjanie uzyskali szereg zwycięstw, zajęli kluczowe twierdze Azow oraz Oczakow i weszli na Krym, gdzie wojska chana krymskiego poniosły wielkie straty. Wycofali się jednakże z powodu braku wody na półwyspie i epidemii dżumy.
Z kolei Austria, która do wojny przeciwko Turcji przystąpiła w 1735 r., po poniesieniu szeregu klęsk, wycofała się w ogóle z wojny. Wtedy Rosjanie wkroczyli do Mołdawii, zajęli Chocim i Jassy. Jednak wobec zagrożenia szwedzkiego na północy, Rosja także zaproponowała rozejm i po rocz­nych rokowaniach wojna zakończona została pokojem, zawartym w 1739 r. w Belgradzie.
Wydarzenia w Rzeczypospolitej były pretekstem również kolejnej wojny turecko-rosyjskiej w la­tach 1768-74. Mianowicie przeciwko królowi Stanisławowi Poniatowskiemu, w mia­steczku Bar na Ukrainie, zawiązała się w lutym 1768 r. zbrojna Konfederacja Barska, której celem były detronizacja króla Stanisława Poniatowskiego i likwidacja dokonanych reform, głównie dotyczących równo­uprawnienia religijnego. Pod hasłami obrony „świętej wiary" i powrotu do ustroju „jak za króla Sasa”, konfederaci wszczęli wojnę domową, atakując również garnizony rosyjskie, znajdujące się od czasu bezkrólewia w 1763 r. w Polsce.
Rosyjskie walki z konfederatami barskimi wykorzystała Turcja i w październiku 1768 r., pod­burzana przez Francję, wypowiedziała wojnę Rosji. Wojna rozwijała się niepomyślnie dla Turcji, mię­dzy innymi rosyjska flota bałtycka, po opłynięciu Europy, w bitwie w Zatoce Czesmeńskiej znisz­czyła turecką marynarkę wojenną. Wojna trwała do 1774 r. i zakończyła się korzystnie dla Rosji, któ­ra po­większyła swe terytorium w rejonie Krymu, uzyskała szerszy dostęp do Morza Czarnego, prawo ko­rzystania z przejazdu swych statków i okrętów wojennych przez Bosfor i Dardanele, pewne wpływy w Mołdawii i Wołszczyźnie (obecna Rumunia), prawo do opieki nad kościołami prawosławnym i kato­lickim w Turcji, Nastąpiło też uniezależnienie Chanatu Krymskiego od Turcji.
Z kolei zaangażowanie Rosji w wojnie z Turcją wykorzystał król pruski Fryderyk II i zapropo­nował rozbiór Rzeczypospolitej pomiędzy Prusy, Rosję i Austrię. Katarzyna II, która była raczej zain­teresowana w utrzymaniu w całości Rzeczypospolitej, jako swego protektoratu, uległa namowom i zgodziła się na rozbiór niesfornej Polski. Podpisanie traktatów rozbiorowych nastąpiło w Petersburgu w sierpniu 1772 r. Rosja zajęła tereny wokół Połocka, Witebska, Mohylewa i Orszy, zaś Fryderyk II zajął Pomorze Gdańskie, jakie oddzielało Magdeburgię od Prus Książęcych, a Austria Małopolskę.
W czasie trwania wojny rosyjsko-tureckiej, jesienią 1770 r., w guberniach centralnych wybu­chła epidemia dżumy, zawleczona z frontu tureckiego. Wiosną następnego roku dotarła do Moskwy, gdzie wprowadzono kwarantannę dla ludności, przybywającej z zewnątrz, i dla transportów żywno­ści. Zaraza trwała dwa lata i zdezorganizowała gospodarkę i zarządzanie na centralnych obszarach państwa. Konsekwencją było wielkie powstanie chłopskie Pugaczowa nad Wołgą, jakie trwało 3 lata i rozbite zostało dopiero przez armię, po zakończeniu wojny z Turcją.
Katarzyna II starała się zachować dystans do wszelkich konfliktów, rozgrywających się w zachod­niej Europie. Dyplomacja rosyjska koncentrowała się jedynie na regionie Morza Czarnego. W 1783 r. zmuszono chana krymskiego do abdykacji i natychmiast wojska carskie zajęły Półwysep Krymski oraz wszystkie pozostałe tereny Chanatu Krymskiego. Od razu rozpoczęto też wielką, planową kolo­nizację nowych terenów, przesiedlając dziesiątki tysięcy chłopów, głównie z Powołża, oraz zakłada­jąc szereg nowych miast i portów, jak Symferopol, Sewastopol, Chersoń, Odessa i inne. Przez cały XVIII w. trwała też kolonizacja rosyjska północnej części kontynentu azjatyckiego. Do 1784 r. Rosja­nie zajęli już ostatnie dalekowschodnie terytoria Azji, to jest Kamczatkę i Półwysep Czukocki.
Turcja nie mogła przeboleć straty Krymu i wdała się w 1787 r., przy poparciu dyplomacji Francji i Wielkiej Brytanii, w nową wojnę z Rosją. Początkowo Rosjanie, i sprzymierzeni Austriacy, ponosili klęski, co zachęciło również Szwecję do wypowiedzenia wojny Rosji. Ale po 1789 r. sytuacja wojen­na się odmieniła. Rosjanie odnieśli szereg zwycięstw w Mołdawii, zdobyli ważny port czarnomorski Anape, Austriacy Belgrad, a flota rosyjska rozbiła turecką w Cieśninie Kerczeńskiej. Przy czym Tur­cy nigdy nie doczekali się pomocy Prus, z którymi zawarli w 1790 r. traktat zaczepny, skierowany przeciwko Rosji i Austrii. To też Szwecja, nie uzyskując żadnych sukcesów, jako pierwsza wycofała się z wojny. Wkrótce także Austria, z powodu śmierci cesarza Józefa II. Natomiast młody sułtan Se­lim III podpisał w styczniu 1792 pokój w Jassach, mocą którego Rosja zachowała anektowany Krym, a jej zachodnia granica z Turcją Osmańską ustalona została na Dniestrze.

Imperium Osmańskie w XVIII w. Wojny z Rosją i powstania na Bałkanach
W 1714 r. Turcja zagrożona została na południu Półwyspu Bałkańskiego przez Republi­kę Wenecką, gdzie Wenecjanie z Półwyspu Peloponeskiego (Morea) zaatakowali Korynt. Walki to­czyły się tam ze zmiennym szczęściem. Po początkowych sukcesach Wenecjan, przewagę uzyskały woj­ska tureckie i w 1718 r. odebrały Wenecji Półwysep Peloponeski. Do wojny tej wmieszała się Austria, która odzyskała wówczas resztę Węgier, zachodnią Wołoszczyznę i północną Serbię z Bel­gradem.
Lecz w kolejnej wojnie w 1736 r., prowadzonej przez Austrię wspólnie z Rosją przeciw Turcji, wojska austriackie doznały szeregu niepowodzeń i Turcy z powrotem przejęli Belgrad i północną Serbię. Od tego czasu ludy bałkańskie swe aspiracje i działania niepodległościowe wiązały bardziej z Rosją, niż z Habsburgami austriackimi. Duże znaczenie miało przy tym pokrewieństwo słowiańskie i wspólnie wyznawana religia prawosławna.
Faktycznie poważne ciosy militarne dotknęły Turcję w czasie kolejnej wojny z Rosją w latach 1768-74, jaką zresztą sama wypowiedziała, wiążąc swe nadzieje na jakieś zyski w związku z wojną domową, trwającą w Rzeczypospolitej, a spowodowanej przez Konfederację Barską. Przegrała ją jednak, tracąc znaczne terytoria na północ od Krymu. Po kilku latach, w związku z buntami społecz­nymi, chan krymski Shahin Girej zwrócił się o pomoc do Rosji, której wojska niezwłocznie zajęły cały półwysep. Następnie znaczna część tatarskiej ludności emigrowała, a Krym został anektowany przez Rosję, zaś zdetronizowany chan wyjechał do Stambułu, gdzie został sądzony za zdradę i stra­cony. Morze Czarne ostatecznie przestało być wewnętrznym morzem imperium tureckiego i zapano­wała na nim flota rosyjska. Po zajęciu Krymu przez Rosję, skończyła się też kilkusetletnia era wypadów czambułów tatarskich na ukraińskie ziemie Rzeczypospolitej i Rosji, w celach grabieżczych i dla uprowadzania w jasyr młodych ludzi, których potem sprzedawano na targach niewolników w Stambule i innych miastach tureckich.
By przywrócić poprzednią sytuację, Turcja w 1787 r. rozpoczęła kolejną, szóstą swą wojnę z Rosją, tym razem walczącą w przymierzu z Cesarstwem Austriackim. Przy czym Austria nie zaanga­żowała w walkach większych sił i w 1790 r. wycofała się z wojny. Natomiast zwycięstwa wojsk rosyj­skich w Mołdawii i na Wołoszczyźnie dowodnie świadczyły, że Turcji nie stać już było na jakąkolwiek powtórkę swej ekspansji i poprosiła ona w 1792 r. o zawarcie pokoju. Zwłaszcza, iż na Półwyspie Bałkańskim rozpoczęły się powstania wyzwoleńcze zamieszkujących je narodów, wspierane zresztą wydatnie i podsycane przez Rosję.
Znamienne, że od tego czasu Cesarstwo Austriackie nie prowadziło już żadnych wojen prze­ciwko Turcji. Wprost przeciwnie, starało się o utrzymywanie z nią przyjaznych stosunków pod każ­dym względem. Zaś cały ciężar wyzwolenia narodów, zamieszkujących Półwysep Bałkański spoczął na Rosji, która jeszcze w XIX w. prowadziła cztery duże wojny z Turcją
W XVIII w. również na innych obszarach imperium osmańskiego miały miejsca bunty chłopskie, a także feudałów tureckich. Część terytoriów zewnętrznych imperium w Afryce i na Bli­skim Wschodzie usamodzielniły się i oderwały od Turcji. Chyliła się też do upadku gospodarka kraju, zmarniały zwłaszcza wpływy z handlu tranzytowego, po przejęciu szlaków handlowych z Europy do Azji Środkowej i na Daleki Wschód przez Rosję, a do Indii i Azji Płd.-Wsch. przez Kompanie Wschodnioindyjskie, angielską i holenderską.
Idee narodowe i wyzwoleńcze, jakie w XVIII w. rozwijały się w Europie, wzmocnione silnie przez nacjonalistyczne ideologie Wielkej Rewolucji Francuskiej, znajdywały szczególny posłuch w wielonarodowym imperium tu­reckim. Pewien wpływ odgrywały w tym względzie wyraźne podziały społeczno-zawodowe, związa­ne z poszczególnymi narodowościami. W szczególności: duchowień­stwo stanowili Arabowie, dygni­tarze to byli Turcy, kupcami – Ormianie i Grecy, marynarzami - Grecy, bankierami - Żydzi i Ormianie.
Panujący sułtan Selim III (1789-1807) starał się odbudować gospodarkę i pozycję imperium osmańskiego, lecz wprowadzane przez niego reformy armii, administracji i finansów państwa zostały przerwane w 1798 r. przez inwazję wojsk francuskich Napoleona Bonaparte na Egipt. Prowincja ta miała bardzo duże znaczenie gospodarcze i strategiczne dla imperium tureckiego, zwłaszcza wobec naporu Rosji i powstań narodowowyzwoleńczych na Bałkanach.

Napoleon w Egipcie, bunty janczarów, powstanie w Serbii, 7 wojna rosyjsko-turecka
Napoleon I Bonaparte, podczas wyprawy wojennej w 1798 r. do Egiptu, zajął w ciągu jedne­go roku prawie cały Egipt. Lecz Francuzi nie byli w stanie pokonać coraz nowych wojsk turecko-egipskich, w tym bitnych Mameluków, dowodzonych przez Mohammeda Ali, namiestnika Egiptu. Ostatecznie po zaangażowaniu w walkach nowych sił tureckich i oddziałów angielskich, Francuzi we wrześniu 1801 r. skapitulowali i przewiezieni zostali statkami angielskimi do Francji. Egipt znów dostał się pod władzę Turcji.
Niezależnie od przywrócenia swych rządów w Egipcie, sułtan Selim III miał problemy z refor­mowaniem wojska na modłę europejską, przeciwko czemu buntowały się elitarne formacje jancza­rów. W 1804 r. musiał w ogóle z tych reform zrezygnować, wobec powstania narodowo-wyzwoleń­czego Serbów. Powstanie to było reakcją na ucisk ludności serbskiej przez janczarów, którzy w dro­dze zamachu stanu zdobyli w 1800 r. władzę w Belgradzie i ustanowili własne rządy w Serbii, narzu­cając wielkie podatki na ludność prowincji. Powstańcy zwrócili się wówczas o pomoc do Rosji, która faktycznie w 1806 r. wypowiedziała wojnę Turcji, atakując tereny Mołdawii i Wołoszczyzny. Wcze­śniej w 1801 r. Rosja zawładnęła terytorium Gruzji na Kaukazie. Spowodowało to także wieloletnią jej woj­nę z Persją (1805-13), która doznała licznych porażek. Między innymi Rosjanie zajęli Dagestan i pół­nocny Azerbejdżan z Baku nad Morzem Kaspijskim.
Zaangażowanie większości wojsk tureckich w walkach z Rosjanami nad Dniestrem i Prutem, umożliwiło Serbom zdobycie Belgradu, a następnie zorganizowanie własnych organów władzy w ca­łej Serbii. Zlikwidowane zostały majątki osmańskich feudałów, odbudowane szkolnictwo serbskie, nastąpiło ożywienie gospodarcze i handlu z Austrią. Wojna rosyjsko-turecka zakończyła się, po dwu­letnim ro­zejmie, traktatem pokojowym, zawartym w 1812 r. w Bukareszcie, w wyniku którego Rosja uzyskała Besarabię, a Serbowie obietnicę samorządu. Lecz dopiero po kolejnym powsta­niu w 1815 r., Serbowie uzyskali autonomię w 1817 r. a niepodległość w traktacie w Adrianopolu w 1829 r.
Przed Serbią jedynym krajem na Półwyspie Bałkańskim, który w pierwszym półwieczu XIX w. był niezależny od Turcji Osmańskiej było Księstwo Czarnogóry. To małe państewko między Serbią i Albanią, w XVIII w. podbite przez Wenecję, potem Austrię, rządzone było przez metropolitów (włady­ków) prawosławnych. Musiało wiele razy odpierać najazdy tureckie, korzystając przy tym z pomocy francuskiej lub rosyjskiej. Jego niepodległość uznana została przez Austrię w 1812 r., zaś przez Tur­cję dopiero w 1858 r.
Siódma, przegrana przez Turcję, wojna z Rosją z lat 1806-12, przyczyniła się do znacznego osłabienia Imperium Osmańskiego. By odbudować potęgę państwa, sułtan Mahmud II (1808-39) próbował zreformować administrację, finanse, sądownictwo, szkolnictwo i wojsko na wzór zachodni, przy czym or­ganizację, wyszkolenie i uzbrojenie armii oparł na wzorach pruskich. Udało się to dopie­ro w 1826 r., po rozwiązaniu korpusów janczarskich i fizycznym zlikwidowaniu ok. 20 tys. janczarów. Wiele z tych reform miało wprost charakter rewolucyjno-postępowy. Np. zniesienie niewolnictwa mu­rzynów, proklamowanie równości wszystkich wobec prawa, wprowadzenie obowiązku noszenia ubio­ru europejskiego z dodatkiem fezu.

Wojny Rosji z Persją i Turcją, niepodległość Grecji, secesja Egiptu, wpływy Zachodu
Wojny napoleońskie zakończyły się w 1815 r. pokojowym Traktatem Wiedeńskim oraz zawar­ciem w Paryżu tzw. „Świętego Przymierza” przez zwycięskie mocarstwa tj. Prusy, Austrię i Rosję, która była głównym jej ogniwem. Przyłączyło się potem do niego wiele innych państw. Funkcjonowa­nie paktu odcisnęło znaczące piętno w polityce europejskiej, przynajmniej do połowy XIX w. W przy­padku zaistnienia, gdzieś w Europie, powstań, rewolucji i temu podobnych sytuacji, zagrażających stabilności politycznej i interesom zaprzyjaźnionych mocarstw, wówczas ich monarchowie spotykali się i wspólnie ustalali sposoby interwencji.
To też wielkim problemem dla rosyjskiego cesarza Aleksandra I stało się powstanie narodo­wościowe Greków w 1821 r. przeciwko panowaniu Turcji. Rosja, dotąd wspierająca wszelkie ruchy wolnościowe na Bałkanach, tym razem, związana Świętym Przymierzem, nie interweniowała. Mimo to Grecy, acz z wielkimi ofiarami, walczyli nieugięcie o swą niepodległość. Wyparli Turków z Pelopo­nezu i Wysp Egejskich i z przerwami prowadzili swą narodowowyzwoleńczą wojnę do 1829 r.
Dopiero po śmierci Aleksandra I, jego następca, Mikołaj I zaangażował się w działania na Półwyspie Bałkańskim. W 1826 r. Rosja i W. Brytania podpisały w Petersburgu układ o wywarciu presji na Turcję celem przyznania Grecji autonomii. Do układu przyłączyła się także Francja. Turcja odrzuciła warunki układu, ale zobowiązała się do przestrzegania autonomii Serbii, Mołdawii i Wo­łoszczyzny oraz zgodziła na swobodny przepływ statków rosyjskich z Morza Czarnego na Śródziem­ne i uprzywilejowanie kupców rosyjskich.
W międzyczasie, korzystając z zaangażowania się Rosji na Bałkanach, szach perski rozpo­czął w 1826 r. podbój ziem rosyjskich na Kaukazie. Po początkowych sukcesach wojsk perskich, zo­stały one rozbite przez rosyjski korpus interwencyjny, który wkroczył następnie na terytorium Persji, zajmując cały Azerbejdżan i Armenię. W zawartym w 1826 r. układzie pokojowym przypadły one Ro­sji, a ponadto Persja zmuszona została do zapłacenia dużej kontrybucji, likwidacji swej floty wojen­nej na Morzu Kaspijskim i przyznania przywilejów handlowych Rosji.
Niezależnie od wojen w rejonie Kaukazu z Turcją i Persją, Rosjanie mieli też spore problemy z podporządkowaniem sobie niektórych górskich plemion kaukaskich, głównie Osetyńczyków, Cze­czeńców i Dagestańczyków. Najdłużej, bo 30 lat, swoją świętą wojnę z Rosją prowadzili islamscy Czeczeńcy. Imam Osman Szamil, charyzmatyczny przywódca powstańców, opanował w latach czterdziestych prawie całą Czeczenię i północny Dagestan. Dopiero po zrażeniu się do niego górali kaukaskich i zagrożeniu głodem w obleganych kryjówkach górskich, Szamil poddał się w 1859 r.
Natomiast na Bałkanach w kwietniu 1828 r. Rosja wypowiedziała wojnę Turcji, przy zapew­nieniu sobie przyjaznej neutralności Francji i Wielkiej Brytanii. Zaangażowały się one jedynie w spra­wę niepodległości Grecji, której południowa część zajęta została przez francuski desant morski. Tur­cy wycofali się wówczas bez walk z Peloponezu. Ale stawili twardy opór w swych twierdzach Burgas i Sozopol wojskom rosyjskim, które po opanowaniu naddunajskich księstw Mołdawii i Wołoszczyzny, parły wzdłuż wschodnich wybrzeży Bułgarii w kierunku Stambułu. W 1829 r. Rosjanie także z dużym powodzeniem uderzyli na Turcję na Zakaukaziu.
Wojna zakończyła się po zajęciu Adrianopola i dotarciu Rosjan na odległość kilkudziesięciu kilometrów od Stambułu. Mogli go zająć i w ten sposób doprowadzić do upadku Turcji. Jednakże, wobec dezaprobaty mocarstw zachodnich, Mikołaj I zaproponował Turkom pokój, jaki skwapliwie przyjęli. Zgodnie z zawartym w 1829 r. w Adrianopolu traktatem, Rosja powiększyła się o terytorium na północ od delty Dunaju oraz o tereny Abchazji na wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego; Księ­stwa Mołdawii i Wołoskie przeszły pod protektorat carski; powstało niepodległe Królestwo Grecji; cie­śniny Bosfor i Dardanele otwarte zostały bez ograniczeń dla statków rosyjskich; Turcja zobowiązana też została do zapłacenia dużej kontrybucji wojennej. Tak więc po XVIII wieku, pełnym niepowodzeń tureckich, wiek XIX stał się epoką rozczłonkowania Imperium Osmańskiego.
Inne terytoria pozostały jeszcze we władaniu Turcji. W tym również Bułgaria. Przy czym Buł­garzy szczególnie przyjaźnie witali oddziały rosyjskie, wiążąc z nimi nadzieję na zrzucenie jarzma tu­reckiego. Z tej przyczyny Turcy wzmogli potem swój ucisk i eksploatację ludności bułgarskiej, zwłaszcza chłopstwa, przez nakładanie na nich wielkich świadczeń przez obszarników tureckich. Odpowiedzią były liczne powstania chłopskie i niepodległościowe, wybuchające co kilka lat.
Wojna była również szansa na uzyskanie niepodległości przez Rumunów. Utworzyli oni swe narodowe wojsko, prasę, sądownictwo, konstytucję (statut) uchwaloną w 1831r. Jednak nowa kon­stytucja, wprowadzająca duże przywileje dla bojarów, stała się przyczyną powstań chłopskich, stłu­mionych przez wojsko. W Bukareszcie i Jassach powstały pierwsze rumuńskie wyższe uczelnie z ję­zykiem francuskim, jako wykładowym. W 1848 r. miały miejsce wystąpienia rewolucyjne na rzecz zniesienia poddaństwa chłopów, wolności prasy. Utworzony został Rząd Tymczasowy, złożony w większości z bojarów. Francja i Wielka Brytania go nie uznały, a wojsko tureckie zajęło Bukareszt, ii Rząd Tymczasowy został obalony.
Wielkie problemy miała Turcja Osmańska także w Egipcie, swej prowincji afrykańskiej. W la­tach 20-tych pasza Mohammed Ali, rządzący jako wicekról w Egipcie, rozpoczął swą własną, nieza­leżną od Turcji, politykę. W celu poszerzenia swych terytoriów i wpływów, wspomagany przez Fran­cuzów, podbił Syrię i Palestynę na Bliskim Wschodzie. Doprowadziło to w 1831 r. do wojny z Turcją, która z kolei została wsparta przez morski desant w rejonie Bosforu 10-tys. korpusu rosyjskiego. Zmusiło to Mohammeda Ali do rokowań z sułtanem tureckim. Zawarte w 1833 r., przy pośrednictwie Wielkiej Brytanii i Francji, kompromisowe porozumienie godziło zwaśnione strony, lecz przede wszystkim utrwaliło wpływy Francji i Anglii w regionie Bliskiego Wschodu. Największe korzyści przy­padły Wielkiej Brytanii, która ostatecznie doprowadziła do osłabienia pozycji Francji w regionie i skłó­ciła z powrotem Turcję z Rosją.
Rola i znaczenie Francji i Wielkiej Brytanii w regionie ujawniły się wyraźnie w ustaleniach lon­dyńskiej konferencji w sprawie Cieśnin Bosforu i Dardaneli, odbytej w 1841 r. Zgodnie z jej postano­wieniami m. in. zabroniony został przejazd obcych okrętów wojennych po wodach cieśnin, co godziło głównie w Rosję. W ten sposób pogrzebana została współpraca państw europejskich po wojnach napoleońskich, zrzeszonych od 1815 r. w Świętym Przymierzu.

Wojna krymska (1854-56) i erozja potęgi Rosji
W 1852 r. między Rosją i Turcją rozpoczął się spór o prawa duchowieństwa prawosławnego, względnie katolickiego do opieki nad miejscami świętymi i niemahometańską ludnością imperium tu­reckiego. W spór wmieszały się Francja i Wielka Brytania, którym zależało na podsycaniu wrogości między Turcją i Rosją. Ich interwencję poparły Prusy i Austria, które również opowiedziały się za roz­szerzeniem swoich stref wpływów w Turcji i za rewindykacją jej dotychczasowych zobowiązań wo­bec Rosji. W lutym 1853 r. Mikołaj I skierował do Turcji ultimatum w sprawie przekazania pod opiekę Rosji wszystkich prawosławnych obywateli w Imperium Osmańskim. Gdy sułtan ultimatum odrzucił, wojska rosyjskie weszły do księstw naddunajskich: Wołoskiego i Mołdawii. Wówczas Turcja wypo­wiedziała Rosji wojnę i jej wojska zaatakowały rosyjskie terytoria na Kaukazie, skąd zostały szybko odparte, a flota turecka zniszczona w bitwie morskiej pod Synopą w południowej części Morza Czar­nego. Również nad Dunajem wojska tureckie ponosiły porażki.
Lecz w marcu 1854 r., w obronie Turcji przed upadkiem i dla „równowagi sił” w Europie, do wojny przystąpiły Wielka Brytania i Francja i ich okręty wojenne wpłynęły do Cieśniny Dardanelskiej. Oba mocarstwa, wykorzystując swe panowanie na morzach, dokonały szeregu bombardowań i prób desantu w Finlandii, Zatoce Fińskiej, na wyspach Alandzkich na Bałtyku, w Pietropawłowsku na Kamczatce oraz w Odessie i Kerczu na Morzu Czarnym. Wprowadzono tez blokadę morską portów rosyjskich, celem uniemożliwienia Rosji eksportu, głów­nie zboża, i pozbawienie jej w ten sposób wszelkich dochodów eksportowych. Mimo to nie doszło do żadnych walk morskich, gdyż flota rosyj­ska, znaczne słabsza i przestarzała (częściowo kadłuby drewniane) schroniła się w portach, chronio­nych przez forty artyleryjskie.
Zaś po kilku miesią­cach dokonany został desant 61-tys. wojsk francuskich, brytyj­skich i turec­kich na Półwysep Krymski na Morzu Czarnym. Został on przez siły inwazyjne zajęty bez większego oporu z wyjątkiem twierdzy Sewastopola. Równocześnie również Prusy i Austria zawarły porozumie­nie w obronie Turcji, Austria przeprowadziła mobilizację swych wojsk, koncentrując je na granicy Mołdawii i Wołoszczyzny, które Rosjanie musieli opuścić. Z tego okresu pochodzi powie­dzenie Miko­łaja I, że - „Najgłupszym królem polskim był Jan Sobieski, gdyż obronił Wiedeń przed Turkami, zaś najgłupszym cesarzem Rosji jest on sam, bo pomógł Austrii zdławić powstanie węgierskie (1848).
” W walkach na przedpolach miasta-twierdzy Sewastopola Rosjanie w licznych kontratakach na wzgórzach akermańskich próbowali wyprzeć wojska francusko-angielskie, oblegające miasto. Ostatecznie obrona Sewastopola trwała przez 11 miesięcy. W międzyczasie zmarł car Rosji Mikołaj I, a tron po nim przejął jego syn Aleksander II (1855-81). Wojna Krymska wykazała zacofanie tech­niczne i gospodarcze Rosji, głównie w rozwoju szlaków komunikacyjnych i budowie okrętów wo­jennych. Np. z braku połączenia kolejowego zaopatrzenie na front krymski dowożone było przez bezdroża Ukrainy wozami zaprzężonymi w woły. O zacofaniu technicznym świadczyło m. in. wypo­sażenie piechurów rosyjskich w karabiny skałkowe, ładowane przez lufę, podczas gdy Brytyjczycy i Francuzi posługiwali się znacznie sprawniejszymi karabinami odtylcowymi.
Po upadku Sewastopola, wojna trwała jeszcze prawie pół roku, ale działania wojenne ograni­czyły się już tylko do terenów Zakaukazia i rzadkich ataków floty brytyjskiej na miasta rosyjskie nad Bałtykiem i Morzem Białym oraz blokady cieśnin duńskich, uniemożliwiająca Rosji eksport zboża i in­nych towarów. Ostatecznie wojna zakończona została w marcu 1856 r. traktatem pokojowym w Pa­ryżu. Zgodnie z nim Rosja musiała odstąpić południową część Besarabii Turcji, która utrzymała też protektorat nad Mołdawią, Wołoszczyzną, Serbią i Czarnogórą, Morze Czarne ogłoszone zostało jako neutralne, zaś mocarstwa zachodnie przejęły opiekę nad całą ludnością chrześcijańską w impe­rium tureckim. Upokarzający dla Rosji był zwłaszcza zakaz posiadania floty wojennej i budowy twierdz przybrzeżnych na Morzu Czarnym.
Wojna krymska była pierwszą wojną, w której Turcja współdziałała z mocarstwami zachodniej Europy, znaczne kontyngenty ich wojsk znalazły się na terytorium Turcji, która też przyjęta została w skład Świętego Przymierza. Te bezpośrednie kontakty z Zachodem doprowadziły do wielkich zmian w imperium tureckim.

Ostatnia, dziesiąta wojna Rosji z Turcją Osmańską o Bałkany
Bezpośrednio po wojnie krymskiej Rosja nie angażowała się w większym stopniu w sprawy bałkańskie, by nie narazić się mocarstwom zachodnim. Jednakże ruchy narodowo-wyzwoleńcze na Półwyspie Bałkańskim narastały nieustannie, wymuszając od Rosji aktywnego ich wspierania. W 1875 r. wybuchły powstania w Bośni i Bułgarii, a rok później Serbia i Czarnogóra wypowiedziały woj­nę Turcji. Wojska tureckie bezwzględnie rozprawiły się z powstańcami bułgarskimi i rozbiły siły serb­skie, mimo ich wsparcia przez tysiące ochotników z Rosji i całej Europy. Wówczas, po wcześniej­szym zapewnieniu neutralności Austrii i Niemiec, w 1877 r. do wojny przystąpiła także Rosja.
Mimo problemów, związanych z niedokończoną reorganizacją swych sił zbrojnych i trudno­ściami w zaopatrzeniu oraz twardego oporu tureckiego, po rocznych zmaganiach Rosjanie znów, jak w 1829 r., podeszli w pobliże Stambułu. Znów mogli go zdobyć, czego nie uczynili ze względu na sta­nowisko mocarstw zachodnich, ciągle opowiadających się za utrzymaniem Imperium Tureckiego, a przeciwko hegemoni Rosji we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Wojna została za­kończona zawarciem rosyjsko-tureckiego traktatu pokojowego w San Stefano pod Stambułem, w wyniku którego Turcja Osmańska tra­ciła wszystkie swe terytoria na Bałkanach, z wyjątkiem Bośni i Hercegowiny, na rzecz niepodległych państw bałkańskich. Podczas gdy w wyniku poprzednich, wo­jen Rosjanie wyparli Turcję z terytoriów na północ od Morza Czarnego i za Kaukaz – ta ostatnia dziesiąta kampania zadecydowała o wyparciu Turcji także prawie z całego Półwyspu Bałkańskie­go.
Jednakże państwa zachodnie zaproponowały rewizję traktatu z San Stefano, by ograniczyć straty Turcji i zmniejszyć w ten sposób wpływy Rosji w regionie. Faktycznie na międzynarodowej konferencji pokojowej w Berlinie w lipcu 1878 r., podjęte zostały decyzje korzystniejsze dla Turcji, za co zresztą zapłaciła ona Cyprem Wielkiej Brytanii. Utrzymany został protektorat turecki nad Bułgarią i tylko Serbia, Czarnogóra i Rumunia uzyskały niepodległość, Rosja Besarabię, zaś Bośnia i Herce­gowina przeszły pod zarząd Austro-Węgier.
Przez całą drugą połowę XIX w. Rosja prowadziła również intensywną eksplorację terytoriów w Azji i na Dalekim Wschodzie. Równocześnie w latach 1868-87 Cesarstwo Rosyjskie dokonało suk­cesywnych aneksji, na zasadach federacyjnych, mahometańskich chanatów-emiratów Taszkentu, Chiwy, Bu­chary i Samarkandy w Środkowej Azji, aż do granic Persji, Afganistanu i Chin. Za­mieszkane one były przez plemiona Kirgizów, Kazachów, Uzbeków, Tadżyków i inne, częściowo pro­wadzące koczowni­czy tryb życia i funkcjonujące w zacofanych strukturach feudalno-plemiennych.

Interesy Austro-Węgier na Bałkanach
Mimo bezpośredniego sąsiedztwa i rozlicznych interesów, jakie Monarchia Austro-Węgier miała na Półwyspie Bałkańskim, unikała ona angażowania się w wojny z Turcją osmańską, która jeszcze utrzymywała prawie cały półwysep w swym władztwie. Trud rozbijania imperium tureckiego pozostawiała Rosji, która zresztą czyniła to systematycznie i skutecznie w kolejnych wojnach rosyj­sko-tureckich. Austro-Węgrom bardzo opłacała się taka polityka.
W dziewiątej wojnie (1853-56), jedy­nej przegranej przez Rosję, a to na skutek zaangażowania się Francji i Wielkiej Brytanii na Krymie w obronie Turcji, opowiedziały się przezornie przeciwko Rosji, nie włączając się wszakże do działań wojennych. W dziesiątej wojnie rosyjsko-tureckiej lat 1877-78 Austro-Węgry też nie wzięły udziału, ale staraniem sojuszniczych Niemiec na Kongresie Berlińskim w 1878 r. otrzymały w protektorat Bośnię-Hercegowinę i większe wpływy w nowopowstałych państwach bałkańskich Rumunii i Serbii, niż zwy­cięska Rosja.
Wielkim problemem politycznym dla Austro-Węgier były konflikty narodowościowe i 3 wojny w latach 1911-14 na Bałkanach. Dotyczyły one głównie wyzwalania się spod kilkuwiekowego panowa­nia tureckiego i formowania nowych państwa narodowych. Zamieszane w nich były także interesy Rosji, Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch. Dla Austrii największym zagrożeniem była groźba konfliktu z buntowniczą, słowiańską Serbią, w obronie której niewątpliwie wystąpiłaby sojusznicza carska Ro­sja. Stąd cesarz Franciszek Józef I Habsburg zawarł w 1882 r. pakt Trójprzymierza z Niemcami i Włochami o wzajemnej pomocy na wypadek wojny.

Uzależnienie Turcji od Zachodu, niepodległość Rumunii, Serbii, Czarnogóry
Od czasu wojny krymskiej, Turcja została silnie uzależniona od mocarstw zachodnich, zwłaszcza Francji i Wielkiej Brytanii, które wzięły udział w tej wojnie. Przede wszystkim zmalał han­del tranzytowy przez Bliski Wschód z Europy do Indii i Chin. Zmalała produkcja towarów, będących dotąd podstawą eksportu do Europy, jak tkaniny, jedwabie, kawa, cukier, zboże, daktyle, cytrusy. Niektóre z tych towarów, pro­dukowane w Europie maszynowo, były znacznie tańsze, na inne stoso­wane były cła ochronne. Rów­nocześnie import był wolny od cła, co powodowało regres rodzimej pro­dukcji manufakturowej, rze­miosła i rolnictwa oraz znaczny wzrost importu towarów europejskich.
Wynikły stąd stały, duży defi­cyt skarbu państwa, pokrywany był pożyczkami banków zachodnich. Wielka część tych pożyczek szła na potrzeby wojska, budowę pałaców, utrzymanie dworu sułtana i elity władzy. Europejczycy opanowali tez instytucje finansowe i wpływowe stanowiska we władzach Turcji Osmańskiej, jakie zajmowali Grecy, Ży­dzi, Ormianie, Francuzi i Włosi. Od XVI w. ilość ludności w imperium utrzy­mywała się mniej więcej na tym samym poziomie, wzrosła od 6,5 mln. w 1831 r. do 14, 7 mln miesz­kańców w 1903 r.
Jednakże reżym miał dość siły, by przeciwstawić się narastającym ruchom narodowo-wyzwo­leńczym na Bałkanach. W czasie wojny krymskiej Turcja przejęła nadzór nad księstwami Wołoskim i Mołdawskim. W 1858 r. decyzją konferencji pokojowej w Paryżu oba księstwa uzyskały konstytucję jako Księstwa Zjednoczone Mołdawii i Wołoszczyzny. Zaś w 1862 r. zgromadzenia przedstawicieli obu księstw, odwołując się do historycznych tradycji walk Daków z Rzymem, połączyły się i wybrały je­den rząd i na władcę bojara mołdawskiego Aleksandra Cuzę, tworząc Królestwo Rumunii. Nie zo­stało ono jednak uznane przez mocarstwa, a Turcja nadal utrzymała protektorat nad księstwami. Gdy nowy rząd uchwalił ustawy o reformie rolnej, zniesieniu poddaństwa i sekularyzacji majątków ko­ścielnych, konserwatyści poparci przez wojsko dokonali przewrotu, obierając na władcę niemiec­kiego księcia Karola Hohenzollern-Siegmaringen (1866-1914), od 1881 r. króla Rumu­nii.
Od połowy XIX w. w Bułgarii powstawały różne organizacje niepodległościowe, głównie repu­blikańske i chłopskie. Ich próby zrzucenia uciążliwego jarzma tureckiego kończyły się jednak niepo­wodzeniami. Szczególnie energicznie i krwawo wojska tureckie rozprawiły się z powstaniami narodo­wymi, jakie wybuchły w Bośni w 1875 r., a w Bułgarii w 1876 r. Spotkało się to z sze­rokimi protestami w całej Europie, a w stolicy Turcji, Stambule, doszło do burzliwych demonstracji opozycji rządowej. W ich wyniku nastąpiła zmiana ekipy rządowej i detronizacja szacha. Utworzony został parlament i proklamowana konstytucja, wprowadzająca w Turcji równouprawnienie narodów i religii.
W 1876 r. Serbia i Czarnogóra wypowiedziały wojnę Turcji, zaś w kwietniu 1877 r. do wojny przystąpiła Rosja. W związku z serią klęsk wojennych, Turcja zmuszona została do zawarcia z Rosją niekorzystnego traktatu pokojowego, co nastąpiło w San Stefano pod Stambułem w lutym 1878 r. Mocarstwa zachodnie zażądały jednakże jego rewizji. Dokonano ją po kilku miesiącach na Kongre­sie Berlińskim z udzia­łem Anglii, Francji, Austro-Węgier, Niemiec, Rosji i Turcji. Ograniczono na nim wielkość Bułgarii, któ­ra nadal miała być uzależniona od Turcji, zmniejszono też terytorium Serbii i Czarnogóry, jednak przyznając im i Rumunii pełną niepodległość. Rosja odzyskała południową Be­sarabię, Bośnia i Hercegowina dosta­ła się pod administrację Austrio-Węgier, zaś Turcja utrzymała jeszcze Macedonię i Albanię.
Ponadto w 1887 r. od Turcji oderwał się Cypr, po powstaniu wywołanym przez Greków, zamieszkujących w większości wyspę. Utraciła też ostatnie swe terytoria i wpływy w Afryce, gdy na Konferencji Berlińskiej w 1885 r. mocarstwa europejskie i Stany Zjednoczone A.P. podjęły decyzję o rozbiorze Afryki. W szczególności udział w konferencji wzięły Niemcy, Austro-Węgry, Wielka Bryta­nia, Francja, Włochy, Rosja, Belgia, Holandia, Dania, Hiszpania, Portugalia, Szwecja i Stany Zjedno­czone, Potem cała ta akcja rozbioru Afryki przeprowadzona została szybko i chaotycznie według za­sady: „kto szybszy i bardziej bezwzględny tym lepszy”. Przy czym największe uzyski terytorialne osiągnęła Wielka Brytania, podporządkowując sobie Egipt, Sudan, Somali Brytyjskie i Nigerię.

Kocioł bałkański – Rumunia, Serbia, Macedonia, Bułgaria, Grecja
Nowe państwa bałkańskie borykały się z licznymi problemami gospodarczymi, narodowo-reli­gijnymi i granicznymi. Rumunia zaczęła swój byt państwowy od reform agrarnych, prawodawstwa i upaństwowienia dóbr kościelnych. Król Karol I (1881-1914) wywodził się z dynastii niemieckich Ho­henzollernów, to też Rumunia w swej polityce zagranicznej orientowała się na Niemcy i Austro-Węgry, z którymi w 1883 r. zawarła sojusze wojskowe. Rumuni starali się rozwijać wydobycie ropy naftowej ze swych bogatych źródeł podkarpackich.
W Serbii rozwijał się ruch wielkoserbski, dążący do zjednoczenia wszystkich Słowian Połu­dniowych w Królestwie Serbskim, które proklamowane zostało w 1882 r. Prowadziło ono politykę podporządkowaną Wiedniowi, a w 1885 r., wsparte przez Austro-Węgry pieniędzmi, wdało się w woj­nę z Bułgarią, po wchłonięciu przez nią nadmorskiej tureckiej Wschodniej Rumelii. Wojnę tę Serbo­wie przegrali, po czym, przy interwencji austriackiej, zawarty został pokój w Bukareszcie, na zasa­dach przywrócenia poprzednich granic.
Na zjeździe narodowych działaczy serbskich, chorwackich i słoweńskich, jaki odbył się w 1870 r. w Lublanie, powstał szeroki program utworzenia jednego, scalonego państwa słowiańskiego na Bałkanach, Jugosławii. Początkowo przewidywano, że państwo to znajdzie się w składzie monar­chii Austro-Węgier jako równoprawny trzeci jej człon. Jednakże w czasie wojskowego przewrotu, do­konanego w Serbii w 1903 r., zabity został król Milan z dynastii Obrenowiciów i królem został Piotr Karadziordziewić. Jego rząd zarzucił dotychczasową politykę proaustriacką i proniemiecką państwa, wiążąc się z Rosją i Francją. Austro-Węgry zastosowały wtedy blokadę gospodarczą wobec Serbii.
Również w 1903 r. miało miejsce powstanie niepodległościowe w Macedonii, pozostającej nadal, obok Albanii, w zależności tureckiej. Zostało ono w ciągu kilku miesięcy bezwzględnie stłu­mione, w czym rząd turecki posłużył się siłami albańskimi. Macedonia zamieszkała była głównie przez ludność słowiańską, stąd zarówno Serbia, jak i Bułgaria zamierzały anektować tę prowincję. W ogóle tzw. „kwestia macedońska” była jednym z głównych problemów także mocarstw europejskich, decydujących o losach potureckich Bałkanów.
Bułgaria uzyskała niepodległość w 1878 r. na podstawie traktatu w San Stefano, po przegra­nej przez Turcję wojnie z Rosją. Jej granice państwowe określone zostały na Kongresie Berlińskim w tymże roku, przy czym nie obejmowały one prowincji Macedonii i Rumelii, o które potem Bułgarzy się upominali. Księstwo Bułgarskie, od 1886 r. Królestwo, stanowiło konstytucyjną monarchię dziedzicz­ną. Władcami byli niemieccy książęta Aleksander Battenberg (1878-1886), a po jego abdykacji Fer­dynand Sachsen-Koburg (1887-1917). Starali się oni wprowadzić Bułgarię w orbitę interesów i wpły­wów austriacko-węgierskich i niemieckich, choć większość społeczeństwa była radykalnie prorosyj­ska. Zacofany kraj rolniczy początkowo przez nadmierny import z Anglii i Austrii popadł w zadłuże­nie, rujnujące rzemiosło. W 1885 r. Bułgaria, w drodze wojny z Serbią, poszerzyła swe granice o część Macedonii. W 1912 wzięła udział w wojnie z Turcją, zaś od 1914 r w I wojnie światowej po stronie państw centralnych.
Grecja była niepodległa od 1829 r., po powstaniu i kilkuletniej krwawej wojnie z Turcją, a przy pomocy okrętów Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji, które zniszczyły flotę turecką pod Navarino. Obej­mowała jednak tylko niewielką część swych terytoriów historycznych. W 1862 r, w kraju znów wybu­chło postanie, w wyniku którego zdetronizowany został król Otto, wywodzący się z niemieckiej dyna­stii bawarskich królów. Po nim koronę przejął Jerzy I (1863-1913), z duńskiej dynastii książąt Szle­zwiku-Holsztynu. Państwo było uzależnione gospodarczo od Wielkiej Brytanii, znajdowało się też pod dużymi wpływami rosyjskimi, za przyczyną królowej Olgi, żony Jerzego I, będącej córką księcia Konstantego z rosyjskiej dynastii carskiej Romanowych.

Rewolucja młodoturków
Przegrana Turcji w dziesiątej i ostatniej) wojnie rosyjsko-tureckiej (1877-78) uświadomiła poli­tykom europejskim, że rozpad Imperium Osmańskiego jest tylko kwestią czasu. Mocarstwa zachod­nie przyczyniły się zresztą do niego w istotny sposób. W 1881 r. Francja ustanowiła swój protektorat nad Tunezją w Afryce Północnej, zaś Wielka Brytania w 1882 r. zajęła zbrojnie Egipt, będące dotąd czę­ścią imperium osmańskiego. Ponadto w 1887 r. od Turcji oderwał się Cypr, po powstaniu wywoła­nym przez Greków, zamieszkujących w większości wyspę. Zaś w ostat­nim dwudziestoleciu XIX w. w sprawy tureckie zaangażowały się też kajzerowskie Niemcy. Otrzyma­ły one między innymi koncesję na budowę azjatyckiego odcinka linii kolejowej Orient-Express, łączą­cej Paryż i Berlin z Bagdadem i Basrą przez Konstantynopol i Azję Mniejszą. A w 1889 r. po wizycie cesarza niemieckiego Wilhelma II w Stambule, oba państwa podpisały traktaty o współpracy gospo­darczej i wojskowej.
Po klęskach wojennych na Bałkanach ruch rewolucyjno-demokratyczny w Turcji znacznie osłabł. Nowy sułtan Abdulhamid II (1876-1909) zniósł konstytucję i parlament i przywrócił despotycz­ny reżym feudalno-teokratyczny. Mianując się „wodzem wiernych” wprowadzał w czyn hasła turec­kiego panislamizmu, zwalczając wszelkie mniejszości narodowe i religijne. Po pogromie Ormian we wschodniej Anatolii nazwany też został w Europie “krwawym sułtanem”.
W Imperium wprowadzono ostrą cenzurę prasy i wszelkich wydawnictw, w szkołach świec­kich skasowano nauczanie historii i geografii na rzecz teologii, usuwano z urzędów ludzi wykształco­nych itp. Jednak idee odnowy demokratycznej rozwijały się nadal, mimo dotkliwych represji, na emi­gracji i w kraju. W uczelniach i szkołach średnich powstawały liczne tajne kółka, grupy i organizacje, stawiające sobie za cel przywrócenie konstytucji i zaprowadzenie demokratyczno-parlamentarnego systemu rządów. Uczestników tych konspiracyjnych organizacji nazywano „młodotur­kami”. Wzmogli oni znacznie swą działalność, gdy pod wpływem rewolucji 1905 r. w carskiej Rosji, w Impe­rium doszło do licznych rozruchów, zwłaszcza uciskanej ludności nietureckiej. W 1907 r. odbył się w Paryżu zjazd młodoturków, na którym proklamowali oni program cywilnego oporu i zbrojnej walki przeciwko reżymowi sułtana.
Faktycznie zbrojne powstanie rozpoczęło się w 1908 r. od buntu garnizonu wojskowego w Salonikach w Macedonii. Bunt rozszerzył się szybko na prawie cały obszar Turcji europejskiej i Ko­mitet młodoturków przedstawił sułtanowi ultimatum, żądające przywrócenia konstytucji i parlamen­tu. Wobec groźby buntu marynarki wojennej i garnizonu stolicy, sułtan zmuszony został do przyjęcia warunków ultimatum. Przywrócona więc została konstytucja, wprowadzono amnestię więźniów poli­tycznych, zniesiono cenzurę prasy i widowisk, rozwiązana została tajna policja i inne.
Wkrótce młodoturcy uzyskali większość w parlamencie, przejęli rządy w państwie i w 1909 r. zdetronizowali despotycznego sułtana, wymieniając go na uległego im jego brata, Mehmeda. W kra­ju wprowadzono szerokie reformy w administracji, armii, sądownictwie oraz szkolnictwie. Nie uległy jednakże zmianie stosunki feudalno-obszarnicze na wsi, a półkolonialna zależność finansowa i go­spodarcza od zachodnich mocarstw europejskich jeszcze się pogłębiła. Wznowione zostały również deportacje ze wschodniej Anatolii i pogromy Ormian.

Dwie wojny bałkańskie, niepodległość Albanii
Nowy rząd młodoturków, kierowany przez Enwera Paszę, kontynuował bez zmian politykę zagraniczną Imperium, pragnąc za wszelką cenę utrzymać jego jedność. Było to jednakże już nie­możliwe w sytuacji, gdy zachodnie mocarstwa europejskie przestały Turcję wspierać. W 1911 r. Wło­chy wypo­wiedziały Turcji wojnę i zajęły jej dwie afrykańskie prowincje Cyrenajkę i Trypolis (później­sza Libia), zaś wcześniej Austro-Węgry zaanektowały Bośnię i Hercegowinę, co zostało ostro potępione przez Rosję i wszystkie nowe państwa bałkańskie. W ten spo­sób Turcja, której terytorium ograniczone zostało do Anatolii, Stambułu i arabskiego Bliskiego Wschodu, osaczona została ze wszystkich stron przez państwa europejskie.
Na Bałkanach powstał też sojusz antyturecki, zwany Ligą Bałkańską, obejmujący Serbię, Buł­garię, Grecję i Czarnogórę, która w październiku 1912 r. rozpoczęła wojnę z Turcją. Zakończyła się ona jej klęską i podpisaniem 30 maja 1913 r. traktatu pokojowego w Londynie. Turcja utraciła resztę swych posiadłości na Półwyspie Bałkańskim, zatrzymując tylko niewielkie europejskie terytorium wo­kół Stambułu. Nie zakończyło to wszak konfliktów i sporów na Bałkanach, które zaczęto wtedy okre­ślać „kotłem Bałkańskim”. Serbia żądała dostępu do Adriatyku, Rosja ją w tym popierała, ale Austro-Węgry były przeciwne wzrostowi potęgi Serbii, Włochy dążyły do aneksji Albanii, Grecja protestowa­ła przeciwko zajęciu przez Włochy wysp Dodekanezu itd.
To też po wyparciu Turków, państwa bałkańskie wszczęły kolejną, drugą wojnę bałkańską o swe granice. Bułgaria, rządzona przez germanofilskiego cara Aleksandra, zgłosiła pretensje o po­dział Macedonii i w czerwcu wystąpiła zbrojnie przeciwko Serbii i Grecji, które z kolei wsparte zostały przez Rumunię, Czarnogórę i Turcję. Wojna skończyła się po dwóch miesiącach okrojeniem Wielkiej Bułgarii o ok. 40% jej terytoriów (Dobrudża i część Macedonii) na rzecz pozostałych uczestników wojny. Ponad to w kończącym wojnę traktacie pokojowym, zawartym w sierpniu 1913 r. w Bukaresz­cie, Kreta przypadła Grecji, zaś Albania stała się niezawisłym księstwem. Pozostawała ona najdłużej na Bałkanach pod panowaniem tureckim, bo aż 560 lat.

I wojna światowa, upadek Imperium Osmańskiego
W 1882 r. zawiązany został w Europie sojusz wojskowy zwany Trójprzymierzem, grupujący Austro-Węgry, Niemcy i Włochy, natomiast w 1907 r. powstało Trójporozumienie, złożone z Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji, zwane także Ententą. Oba wielkie sojusze zbroiły się intensywnie i przygoto­wywały do zbrojnej konfrontacji. Do Trójprzymierza dołączyła jeszcze Turcja, a do Ententy Serbia, Czarnogóra i Albania. Sprzeczności i spory pomiędzy blokami narastały przez lata i dotyczyły: granic państwowych, rozbuchanych nacjonalizmów, niezawisłości, kolonii zamorskich, zmian ustrojowych, rozliczeń historycznych, ambicji panujących.
W dniu 28.czerwca 1914 r. dokonany został śmiertelny zamach na następcę tronu Austro-Węgier, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga w stolicy Bośni, Sarajewie, którą arcyksiążę odwiedził przy okazji wizytacji manewrów wojskowych w pobliżu granic Serbii. Zamachowcem był nacjonalista serbski, to też , po serii not dyplomatycznych, depesz, ultimatum, w dniu 28 lipca Au­stro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. Wkrótce wzięły w niej udział prawie cała Europa wraz ze swymi krajami kolonialnymi, później także Stany Zjednoczone A.P. i wiele innych państw świata.
Turcja przystąpiła do wojny u boku swego jedynego przyjaznego państwa europejskiego, to jest Niemiec, które zażądały od niej ofensywy przeciwko Rosji na Kaukazie, oraz przeciw Wielkiej Brytanii w Egipcie, celem opanowania Kanału Sueskiego. Po początkowych sukcesach, zwłaszcza w rejonie Kanału Sueskiego, obie operacje zakończyły się klęską wojsk tureckich. Wielkie zwycięstwo odniosły jedynie, odpierając desant brytyjskiego korpusu na wybrzeża Cieśniny Dardanele. Turcy musieli też walczyć z powstańcami syryjskimi i zbuntowanymi Ormianami, których deportowano z Anatolii, i których do 1915 r, zginęło w pogromach ok. miliona osób, na co Europa, ogarnięta wielką wojną, nie reagowała. Po zajęciu przez Rosjan wschodniej części Azji Mniejszej, a przez Anglików i Francuzów wszystkich arabskich terenów imperium tureckiego, oraz po kapitulacji sojuszniczej Buł­garii, Turcja również poprosiła o rozejm.
Wraz z zawarciem 28.06.1919 r. pokojowego traktatu wersalskiego, kończącego I wielką woj­nę światową, ustanowiona została Liga Narodów, organizacja międzynarodowa, mająca zapewnić powojenny pokój i bezpieczeństwo oraz współpracę między narodami. W tym celu zawarty został tzw. Pakt Ligi Narodów, w którym m.in. określono zasady sprawowania przez zwycięskie mocarstwa czasowej opieki i zarządu (mandatu) nad narodami byłego Cesarstwa Osmańskiego.
Wojna Ententy z Turcją zakończona została dodatkowym paktem w Sevres pod Paryżem, za­wartym 10.08.1920 r. Zgodnie z nim Turcja utraciła na rzecz Francji, jako kraje mandatowe: Syrię, Liban i Cylicję, a na rzecz Wielkiej Brytanii Irak i Palestynę, Brytania przejęła dodatkowo patronat nad państwami Półwyspu Arabskiego. Pozostałe terytoria Azji Mniejszej i Stambułu zostały okupo­wane przez wojska zwycięskich mocarstw zachodnich. Był to już koniec Imperium Osmańskiego i pełne zwycięstwo chrześcijańskiej Europy nad Islamem, przez to imperium reprezentowanym.
Islamskie imperium przestało istnieć, ale pozostawiło po sobie nie mało spuścizny ludzkiej cywilizacji: tańce, ubiory, tkaniny i jedwabie, architektura orientalna, szaszłyki i jogurt, alkohol (rakija) i smak kawy. A także zasady tolerancji religijnej, obyczajowej i narodowościowej.

Pełny pdbój świata islamskiego przez Europejczyków
Klęska Turcji Osmańskiej w I wojnie światowej była ostatnim aktem podboju świata islamskie­go przez Europejczyków. Dotyczył on głównego ogniwa tego świata, to jest ostatniej fazy islamskie­go Imperium Osmańskiego, obejmującego już tylko Azję Mniejszą i Bliski Wschód w Azji Zachodniej. Wszelkie terytoria europejskie, będąca dotąd zdobyczami Arabów, Berberów, Mongołów, Tatarów, czy Turków spod „znaku księżyca”, zostały przez chrześcijańską Europę wyzwolone wcześniej.
Kalifat Kordobański na Półwyspie Iberyjskim (Hiszpania) został zlikwidowany przez rekonkwi­stę chrześcijańską Zachodniej Europy w XV stuleciu. Ostatni jej bastion Sułtanat Grenady upadł w 1492 r. Ostatnia część Chanatu Złotej Ordy we Wschodniej Europie, to jest Chanat Krymski, został wchłonięty przez Rosję w 1783 r. Najdłużej władza islamskiej Turcji Osmańskiej utrzymała się w Eu­ropie na Półwyspie Bałkańskim, bo aż do I wojny światowej.
Europejczycy podbili i podporządkowali sobie wszystkie inne terytoria-państwa islamskie (ka­lifaty, chanaty, sułtanaty, emiraty) także w Afryce i Azji.
W Afryce na początku XIX w. w północnej, śródziemnomorskiej strefie kontynentu istniały nie­podległe sułtanaty Maroka i Algierii oraz Tunezja, Trypolitania, Cyrenajka i Egipt, jako protektoraty tu­reckie. Wszystkie te kraje już w VII w. podbite zostały przez kalifów mahometańskich, wchodząc w skład wielkiego arabskiego imperium islamskiego.
Maroko, kraj na północno-zachodnim skraju Afryki, uniezależniło się od Turcji Osmańskiej już na początku XIX w. jako niepodległy Sułtanat Maroka. W ostatnim 20-leciu stulecia Maroko było przedmiotem zabiegów kolonialnych Francji i Hiszpanii, a na początku XX w. również Rzeszy Nie­mieckiej. Dla rozstrzygnięcia ich roszczeń, w 1906 r. zorganizowana została międzynarodowa konfe­rencja europejskich państw kolonialnych, na której usankcjonowano wpływy francuskie i hiszpańskie w sułtanacie. Gdy w 1907 r. doszło do wojny domowej w Maroku i detronizacji urzędującego sułtana, nastąpiła interwencja wojsk francuskich i Maroko straciło niepodległość. Większość kraju stała się protektoratem francuskim, część północna protektoratem hiszpańskim.
Algieria od początku XIX w. była samodzielnym państwem, rządzonym przez deja, z cztere­ma prowincjami, zarządzanymi przez bejów islamskich. W okresie rewolucji francuskiej i wojen na­poleońskich była poważnym dostawcą zboża, mięsa i owoców dla Francji i ten korzystny handel i przyjaźń obu państw utrzymywały się nadal po upadku napoleońskiej Francji. Mimo to w 1830 r., do­konany został desant 37-tys. wojsk francuskich w stolicy Algierze i w Oranie. Po ich opanowaniu, Al­gieria ogłoszona została protektoratem Francji, a dej emigrował.
Jednak w południowej części Algierii ukształtowało się nowe państwo pod wodzą charyzma­tycznego polityka, Abd el-Kadara, który w 1832 r. został obrany sułtanem i ogłosił dżihad, czyli świę­tą wojnę z "niewiernymi” najeźdźcami. Wojna, prowadzona w trudno dostępnych górach Atlas i na bezkresach pustyni Sahary, trwała kilkanaście lat. Dopiero w 1847 r. Abd el-Kadar poddał swe pań­stwo zwierzchnictwu francuskiemu.
Od pierwszych lat okupacji Francuzi rozpoczęli kolonizację Algierii, zajmując żyzne tereny w pasie przybrzeżnym Morza Śródziemnego i osiedlając się w większych miastach. Eksploatatorska polityka władz francuskich, zwłaszcza konfiskata ziemi na rzecz wielkich latyfundiów francuskich, były przyczyną szeregu (pięciu) powstań narodowo-wyzwoleńczych, prowadzonych głównie przez górskie plemiona i krwawo tłumione przez wojska francuskie.
Tunezja, sąsiadująca z Algierią, stanowiła protektorat Turcji, ale faktycznie była niepodległym państwem, rządzonym przez islamskiego beja. Francuzi mieli w tym kraju liczne koncesje na budo­wę linii kolejowych, eksploatację surowców itp., rywalizując w tym zakresie z Włochami. W 1881 r, wkroczył do Tunezji korpus wojsk francuskich, a desant morski opanował port Bizertę. Bej poddał kraj, lecz walkę z okupantem podjęło kilka plemion w głębi kraju i dopiero w 1883 r., Francuzi opano­wali całą Tunezję, ustanawiajac nad nią swój proektorat.
Libia, to kraj, położony między Tunezją a Egiptem, obejmujący dwie historyczne prowincje Trypolitanię i Cyrenajkę, jakie od 1551 r. należały do imperium osmańskiego. W wyniku wojny wło­sko-tureckiej z lat 1911-1912 terytoria obu prowincji opanowane zostały przez Włochy i stały się jej kolonią. Nastąpiło wówczas masowe osadnictwo ludności włoskiej, co było przyczyną wybuchu po­wstania tubylczej ludności arabskiej. Walki antykolonialne w regionie Cyrenajki trwały do 1935 r.
Egipt, po wyparciu w 1801 r. Francuzów (wyprawa Napoleona I Bonapartego), wrócił pod zwierzchnictwo sułtana tureckiego. W jego imieniu bezpośrednią władzę w Kairze sprawował pasza Muhammed Ali (1805-49), generał turecki, który, po stłumieniu buntu Mameluków, stał się w 1808 r. niepodzielnym władcą Egiptu i uniezależnił się od Turcji. Przeprowadził wtedy szerokie reformy agrarne, podatkowe, administracyjne oraz zapoczątkował budowę wielkich manufaktur i fabryk pań­stwowych. Równocześnie z unowocześnieniem gospodarki rozrosły się miasta, rozwinięte zosta­ło szkolnictwo świeckie, rozpoczęto budowę linii kolejowych, zmodernizowano wojska lądowe i mary­narkę wojenną.
W 1820 r. Muhammed Ali rozpoczął ekspansję zewnętrzną, do 1823 r. opanował Sudan, po 1831 r., zajął tureckie Palestynę i Syrię. Doprowadziło to do wojny turecko-egipskiej, zakończonej w 1841 r. klęską Egiptu, wobec interwencji mocarstw europejskich w obronie Turcji. Po kapitulacji Ale­go Syria i Palestyna wróciły do Turcji, a Egipt uzależniony został gospodarczo, poprzez pożyczki ka­pitałowe i nierównoprawne traktaty handlowe, od Wielkiej Brytanii. W 1869 r. uruchomiony został Ka­nał Sueski, zrealizowany w ciągu 11 lat przez francuskiego finansistę Lessepsa przy wykorzystaniu przymusowej pracy dziesiątków tysięcy chłopów egipskich.
Egipt nie był potem w stanie spłacić zaciągniętych pożyczek zagranicznych. Wysoko opro­centowane długi wciąż narastały, zaś majątek narodowy, to jest zakłady przemysłowe, grunty rolne, koleje, banki, także akcje Kanału Sueskiego, zostały przejęte przez zagraniczny kapitał, głównie bry­tyjski. Zaś po buncie wojska i narodowym powstaniu w 1882 r. desanty wojsk brytyjskich zajęły Ka­nał Sueski i cały Egipt, ustanawiając w nim władzę konsula Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy przede wszystkim wykorzystali urodzajne, nawadniane grunty wzdłuż Nilu, zakładając intratne dla nich plan­tacje bawełny, ze szkodą dla produkcji żywności dla samego Egiptu. Lecz największe zyski przynosi­ła im eksploatacja Kanału Sueskiego. W 1892 r. wojska angielsko-egipskie zdobyły Sudan, a w 1914 r. Egipt ustanowiony został protektoratem Wielkiej Brytanii.
W Azji w XIX w. religia islamska panowała powszechnie we wszystkich krajach Azji Środko­wej, Afganistanie, Persji i prawie w całej Azji Zachodniej, to jest na Bliskim Wschodzie oraz w Azji Mniejszej, będących pod panowaniem Turcji Osmańskiej.
Azja Środkowa (Centralna), obejmująca w połowie XIX w. szereg islamskich chanatów i sułta­natów mongolskich, została podbita i wchłonięta do końca stulecia przez Rosję. Po I wojnie świato­wej weszła w skład Związku Radzieckiego jako republiki związkowe: Kazachstan, Uzbekistan, Turk­menistan, Kirgistan i Tadżykistan.
Afganistan był kolejnym krajem, jaki Wielka Brytania zamierzała sobie podporządkować, po podbiciu w połowie XIX w. Pendżabu i Kaszmiru na półwyspie Indyjskim. Jej pierwsza wojna z Afga­nistanem zakończyła się jednakże totalną klęską brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego. Zaś druga połowicznym tylko sukcesem. Nie udało się bowiem podbić kraju, ale na międzynarodowej konferen­cji w Londynie ustalona została północna granica Afganistanu z Rosją, zaś emir tego państwa ogłosił pełną izolację od wszystkich państw europejskich, więc także od Rosji. A właśnie W. Brytania najbar­dziej obawiała się wchłonięcia Afganistanu przez Rosję.
Persja pod koniec XIX w. znajdowała się w półkolonialnej zależności od Wielkiej Brytanii na południu, a Rosji na północy kraju. Np. Wielka Brytania posiadała wolny dostęp i swoje bazy handlo­we i wojskowe w portach Zatoki Perskiej oraz koncesje na wyłączną eksploatację wszystkich mine­rałów, w tym ropy naftowej. To uzależnienie trwało do wybuchu w 1905 r. rewolucji ustrojowej, jaka wprowadziła konstytucję, poważnie ograniczającą władzę szacha na rzecz powstałego parlamentu, zreformowane też zostało sądownictwo i administracja kraju, wprowadzone zostały pewne swobody obywatelskie itp. Zmiany te zostały zniesione po roku, a Wielka Brytania i Rosja zawarły w Peters­burgu porozumienie określające granice ich wpływów w Persji, po czym w 1909 r. dokonały okupacji tego kraju, przywracając jednakże nową konstytucję.
Bliski Wschód i Arabia Saudyjska na Półwyspie Arabskim najdłużej, bo aż do końca I wojny światowej, znajdowały się pod panowaniem Turcji Osmańskiej, przejęte zostały jako kraje mandatowe przez Wielką Brytanią i Francję. Natomiast Azja Mniejsza, będąca jądrem Turcji i kolebką narodową Tur­ków Osmańskich, w wyniku klęski, poniesionej w I wojnie światowej, została okupowana przez woj­ska mocarstw zachodniej Europy. Dopiero po zwycięskiej rewolucji i wojnie domowej, skierowanej także przeciwko okupantom, pakt pokojowy zawarty w lipcu 1923 r. w Lozannie, potwierdzi zmar­twychwstanie niepodległej Republiki Tureckiej, pod wodzą Kemala Paszy Ataturka, ze stolicą w An­karze.

Powrót do poprzedniej strony