Kraina Kanaan obejmowała mniej więcej terytorium dzisiejszej Palestyny, Libanu i częściowo Syrii. W starożytności w regionie tym osiedliły się koczownicze plemiona Izraelitów, z których część przybyła z Egiptu pod wodzą Mojżesza w XIII wieku p.n.e. Ich wędrówka przez pustynię trwała 40 lat i opisana została, wraz z historią świata od jego stworzenia (3761 p.n.e.), w tzw. Księgach Mojżeszowych, stanowiących pierwszych 5 ksiąg, tzw. Pięcioksiąg (Tora), pisma świętego Biblii. Tworzą one, wraz z licznymi apokryfami, Stary Testament, będący wraz z późniejszym Talmudem, to jest zbiorem norm religijno-prawnych, podstawą judaizmu.
Plemiona hebrajskie w Kanaan, początkowo rozproszone, zjednoczyły się ok. 1030 r. p.n.e., wobec zagrożenia najazdami „ludów morza”, i utworzyły jednolite państwo Królestwo Żydowskie. Rządzone było kolejno przez królów Saula, Dawida i Salomona. Dawid zdobył i ustanowił stolicę w Jerozolimie, zaś Salomon umocnił państwo gospodarczo i rządził sprawiedliwie, a w Jerozolimie powstała wielka Świątynia Salomona. Po jego śmierci państwo rozpadło się w 922 r. p.n.e. na dwa mniejsze królestwa: Izrael na północy, ze stolicą w Samarii i Juda na południu z Jerozolimą. Oba uległy wkrótce inwazji Egiptu, a Królestwo Izraela zostało w 701 r. p.n.e. zajęte i uzależnione od Asyrii.
Po upadku Asyrii w 609 r. p.n.e. kraje te opanowane zostały przez wojska egipskie faraona Necho II, a po 22 latach zajęte przez króla Babilonu, Nabuchodonozora II. Za opór stawiany przez Jerozolimę, miasto to zostało w 586 r. złupione, zaś ludność deportowana w niewolę babilońską. Jej powrót możliwy był dopiero po 538 r. p.n.e., po upadku Babilonu, podbitego przez Persję. Również królestwa Izraela i Judy stały się prowincjami perskimi, tracąc swą niezależność na ponad dwa tysiące lat. W 332 r. podbite zostały przez greckie wojska Aleksandra Wielkiego, w 323 r. przez egipskie państwo Ptolomeuszów, a w 198 r. p.n.e. przez Syrię za dynastii Seleukidów. Na całym Bliskim Wschodzie rozszerzały się wtedy wpływy hellenistyczne, przyjmowane również przez ludność hebrajską w zakresie kultury, sztuki, gospodarki. Natomiast zdecydowanie Żydzi przeciwstawiali się wprowadzaniu greckiego prawodawstwa i wiary w wielu bogów.
Lecz już w 66 r. p.n.e. cały Lewant, w tym Izrael i Juda, a później także Egipt, znalazły się w imperium rzymskim. Prowincją Judy, zwanej przez Rzymian Judeą, rządził król Herod I. Rozwinął gospodarkę kraju, założył nowe miasta i twierdze, rozbudował Jerozolimę, przebudowując także świątynię jerozolimską, zwaną odtąd Świątynią Heroda. W 66 r. n.e., za panowania cesarza Nerona, wybuchło w Judei wielkie powstanie ludności. Było ono zwieńczeniem ciągłych zatargów, głównie na tle religijnym, i buntów Żydów wobec rządów pogańskiego Rzymu. Powstanie stłumili Wespazjan i Tytus, późniejsi cesarze, w 70 r. n.e. Jerozolima zrównana została wtedy z ziemią i po raz drugi zburzona została Świątynia Salomona-Heroda. Pozostała po niej tylko „ściana płaczu”, fragment murów dziedzińca, będąca do dziś kultowym miejscem religii hebrajskiej. Znaczną część ludności żydowskiej Rzymianie deportowali na Półwysep Iberyjski i nad Ren w Germanii.
Jeszcze jedno powstanie wybuchło w Jerozolimie w 132 r., za panowania cesarza Hadriana, gdy zakazał obrzezań i zmienił nazwę Jerozolimy, jako pogańskiego miasta, na Aelia Capitolina. Powstanie trwało 3 lata, po jego stłumieniu znaczna część Żydów uciekła do sąsiednich krajów arabskich, rozpraszając się w ten sposób na obczyźnie, czyli w diasporze Zaś prowincja Judea zmieniła swą nazwę na Palestyna, od nazwy jej pierwotnych mieszkańców.
Po śmierci ogłoszono go Mesjaszem-Zbawicielem, co przesądziło o oddzieleniu się chrystianizmu od judaizmu. Wśród 13 uczni Jezusa, zwanych apostołami, główną rolę odegrał Szymon Piotr, który pierwszy sformułował podstawowe zasady nowej wiary. Wraz z opisanymi potem czterema ewangeliami, zwanymi Nowym Testamentem, weszły one w skład Biblii, czyli Pisma Świętego, będącego dla wierzących podstawowym autorytetem w sprawach wiary.
Kanoniczne zasady religii chrześcijańskiej to: wiara w Boga jedynego i wszechmogącego, występującego w trzech osobach jako Trójca Święta; uznawanie Jezusa Chrystusa za syna bożego i zbawiciela świata; czczenie jego matki Świętej Marii, wiara w życie pozagrobowe oraz w niebo i piekło, jako nagrody lub kary po śmierci, za postępowanie w życiu doczesnym zgodnie z kodeksem zasad moralnych, określonych w Biblii jako „Dziesięcioro Przykazań". Miejscem modlitw, odprawiania mszy, kazań, przyjmowania sakramentów itp. są kościoły. Pierwsze instytucje kościelne powstały pod koniec I. wieku i służyły za miejsca chrztu, komunii oraz nauczania wiary.
Chrześcijańska nauka o przeciwieństwie pomiędzy Królestwem Bożym i światem doczesnym kolidowała z boską czcią, jaką przypisywano cesarzom w Rzymie. Dążąc do utrzymania jedności i zwartości państwa w II i III w. cesarze rzymscy przeciwdziałali więc rozpowszechnianiu się religii chrześcijańskiej, będącej w opozycji do panującego ustroju społecznego i religii rzymskiej. Stąd praktyki prześladowania wczesnych chrześcijan w latach 249-251, 257-258, zwłaszcza 303-311 za Dioklecjana. Prześladowania chrześcijan w imperium rzymskim trwały, z różnym natężeniem, do 313 r., gdy cesarz August Konstantyn I Wielki przyznał w edykcie mediolańskim wolność wyznania dla wszystkich mieszkańców cesarstwa. Po jego śmierci nastąpił podział Cesarstwa Rzymskiego na dwa odrębne państwa: Cesarstwo Zachodnie ze stolicą w Mediolanie i Cesarstwo Wschodnie, czyli Bizancjum, ze stolicą w Konstantynopolu (wcześniej Bizancjum). Oba podzieliły dodatkowo spory i kłótnie religijne. W Cesarstwie Zachodnim Kościół katolicki rozwinął się bowiem w scentralizowaną organizację, z papieżem na czele, którym był każdorazowy arcybiskup Rzymu. Natomiast w Bizancjum, zapanował arianizm, który nie uznawał prymatu biskupa rzymskiego.
Po 313 r., nastąpiło szerokie rozpowszechnienie religii chrześcijańskiej i upowszechnienie budownictwa kościelnego, opracowany został tekst Biblii i powstały różne doktryny i obrządki chrześcijańskie, wynikające z regionalnych tradycji. W 313 r. powstało pierwsze zgromadzenie zakonne, a 10 lat później wybudowany został pierwszy klasztor w Egipcie. Zakony rozprzestrzeniły się w całym świecie chrześcijańskim. Reguły zakonne zobowiązywały mnichów do zachowania czystości, ubóstwa i posłuszeństwa. W 319 r. rozpoczęto w Rzymie budowę Bazyliki św. Piotra, jako siedziby dla papieży, których rola i znaczenie szybko wzrastała.
Za ostateczną datę rozłamu imperium rzymskiego, i równocześnie koniec epoki starożytności, uważa się 395 r., gdy umarł cesarz Teodozjusz I Wielki. Był to czas wielkich najazdów barbarzyńców na wszystkie starożytne cywilizacje europejskie. Od tego czasu władzę cesarską w Cesarstwie Zachodnim sprawowali już nie Rzymianie, lecz Germanie. Podobnie armia składała się głównie z Germanów. W 476 r. germański dowódca armii rzymskiej Odoaker zdetronizował ostatniego zachodniorzymskiego, małoletniego cesarza Romulusa Augustulusa i przejął po nim władzę w Rawennie. Równocześnie insygnia cesarskie odesłał do Konstantynopola, a sam ogłosił się niezależnym królem Italii. Upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego spowodował zniszczenie infrastruktury administracyjnej imperium, sieci dróg, handlu między prowincjami itd. Pomiędzy powstałymi na gruzach cesarstwa nowymi państwami rozpoczęły się waśnie i wojny o strefy wpływów i poszerzenie granic. Nastąpiło też znaczne pogorszenie się poziomu życia ludności.
Cesarstwo Wschodniorzymskie w V-VI w. trwało i rozwijało się nieustannie, mimo najazdów Hunów, Wizygotów i Ostrogotów, pustoszących Półwysep Bałkański. Do najbogatszych prowincji cesarstwa należały Egipt, Syria i Palestyna, a największymi ośrodkami handlu, nauki i kultury były miasta Aleksandria w Egipcie i Antiochia w Syrii. Za panowania Herakliusza (610-641) Cesarstwo Bizantyjskie zaatakowane zostało przez Persów. Na krótko Syrię, Palestynę i Egipt zajęli Sasanidzi perscy, których po ciężkich walkach wojskom bizantyjskim udało się jednakże wyprzeć. Lecz po niewielu latach terytoria te stały się łupem Arabów, którzy natchnieni nową wiarą islamską, rozpoczęli w 632 r. wielki pochód na zdobycie świata.
.
Był nim Muhammad Ibn Abd Allah, zwany powszechnie Mahometem, urodzony w 570 r., wnuk przywódcy rodu Haszymidów, ożeniony ze starszą o 15 lat Chadidżą, właścicielką karawan, których w młodości był przewodnikiem. Ogłosił się w 611 r. prorokiem i zaczął nauczać o nowej wierze, jaką mu w objawieniach na górze Hira (w pobliżu Mekki) przekazał archanioł Gabriel w imieniu Boga. Swą nową religię nazwał „Islamem", to jest “poddanie się woli Boga", któremu przydał imię Allah, jakie miał jego ojciec. Uciekający z Mekki Mahomet i jego zwolennicy schronili się w odległej o 350 km oazie, która wkrótce rozwinęła się w miasto Medyna (“miasto proroka"). Zyskując coraz więcej wyznawców utworzył własne państewko teokratyczne. Po śmierci pierwszej żony zawarł 10 nowych małżeństw, m.in. z córkami wodzów sąsiednich plemion, przez co rozszerzył swe terytoria.
W 630 r. Mahomet zdobył Mekkę, gdzie nakazał zniszczyć posągi bóstw pogańskich i uczynił z Kaaby symbol nowej wiary muzułmańskiej. Zmarł w 632 r., lecz jego religia rozwijała się nadal i zdobywała nowych zwolenników, jako trzecia wielka religia monoteistyczna świata. Ma ona charakter uniwersalny, czyli jest dostępna dla wszystkich, podobnie jak chrześcijaństwo, a w przeciwieństwie do hermetycznego judaizmu, dostępnego tylko dla narodu żydowskiego.
Zasady islamu spisane zostały, wkrótce po śmierci proroka, w świętej księdze, zwanej Koranem, dzielącej się na 114 sur (rozdziały), ujmujących dogmaty, w jakie muzułmanie winni bezwzględnie wierzyć. Mahometanie zobowiązani zostali przede wszystkim do pięciu głównych powinności: absolutnej wiary w Allaha, pięciokrotnej modlitwy w ciągu dnia, udzielania jałmużny ubogim, przestrzegania ścisłego postu w miesiącu ramadan i przynajmniej jednej pielgrzymki w życiu do Mekki.
Ważną rolę w islamie odgrywa szariat, stanowiący kodeks prawny, zawierający zbiór tradycji, zasad i przepisów, według którego muzułmanie powinni postępować w życiu codziennym. Między innymi szariat zakazuje mahometanom spożywania mięsa wieprzowego i picia napojów alkoholowych oraz określa kary za dokonanie przestępstw.
Islam głosił między innymi hasło dżihad, to jest świętej wojny z niewiernymi, obiecując raj po śmierci dla muzułmanów, poległych na polu walki. To też Beduini szybko przekształcili się w dzielnych wojowników i już po dwóch latach od śmierci Mahometa, jego następcy, kalifowie podjęli wyprawy wojenne przeciwko niewiernym. Największą w tym rolę odegrali pierwsi czterej kalifowie: Abu-Bakr, Umar, Osman i Ali, panujący do 660 r.
Prowincje administrowane były dwojako: przez cywilnych namiestników wezyra i dowódców lokalnych oddziałów wojskowych. Dla zapewnienia ich szybkiej łączności z odległą stolicą, funkcjonowała sprawnie poczta konna, dysponująca setkami zajazdów ze zmiennymi końmi. Ludność podbitych przez Arabów terytoriów stosunkowo szybko przechodziła na wiarę islamską. Spowodowane to było tym, że mahometanie służący w armii, zgodnie z Koranem, byli zwolnieni od płacenia podatków dla państwa. Zasady islamu z biegiem lat ulegały ewolucji i w 660 r. nastąpił rozłam wśród mahometan na szyitów i sunnitów. Doprowadziło to do podziałów państwa na odrębne kalifaty i powstania szeregu, zwalczających się wzajem, dynastii panujących: Haszymidów, Umajjadów, Abbasydów, Fatymidów, Ajjubidów, Gaznewidów i innych.
Po śmierci kalifa Alego władzę przejął w 661 r. namiestnik syryjski, emir Mu'awija, który dał początek dynastii Umajjadów, panujących do 750 r. Przeniósł on stolicę z Bagdadu do Damaszku. W latach 674-678 Arabowie oblegali i próbowali zdobyć Konstantynopol, stolicę Cesarstwa Bizantyjskiego, co im się jednakże nie udało. W 678 r. Arabowie wznowili też swój pochód na zachód wzdłuż śródziemnomorskich wybrzeży Afryki, zajmując cały Maghreb, jak nazwali terytoria od Tunisu do Atlantyku. Prowadzili przy tym liczne wojny z plemionami berberyjskimi. Po przejściu Berberów na islam, sprzymierzyli się z nimi i wspólnie w 711 r. dokonali inwazji przez Gibraltar na kontynent europejski, zajmując prawie cały Półwysep Iberyjski (Pirenejski), gdzie wkrótce utworzyli Emirat ze stolica w Kordobie. Zajęli także południową część Galii, z której wycofali się jednak po przegranej bitwie z wojskami frankońskimi Karola Młota pod Poitiers w 732 r.
Najazdy Berberów nie były jedynym zagrożeniem chrześcijańskich państw Zachodniej Europy. Równocześnie nękane one były przez łupieżcze wyprawy Wikingów, a w połowie X w. królestwa frankońskie zaatakowane zostały przez Węgrów (Madziarów). Wikingowie byli to Normanowie zamieszkali w Skandynawii i Danii, którzy w celach łupieżczych napadali na tereny przybrzeżne Brytanii, aż po wybrzeża południowej Galii i Italii. Inne grupy szwedzkich Wikingów, wyprawiając się w kierunku wschodnim, penetrowały szlaki i tereny wzdłuż rzek Dźwiny i Wołchow oraz Dniepru, aż do Morza Czarnego, gdzie łupili przybrzeżne miasta Cesarstwa Bizantyjskiego.
Madziarzy to było bitne, wojownicze plemię ugrofińskie, pochodzące z terenów przyuralskich, jakie w końcu IX w. osiedliło się w dolinie środkowego Dunaju, wypierając stamtąd Awarów. Również w celach łupieżczych wyprawiali się zbrojnie aż po Paryż, Akwizgran i Tarent w Italii. Najazdy te skończyły się wraz z ich wielką klęską na Lechowym Polu w Królestwie Wschodnio-frankońskim.
W rzeczywistości wojujący islam był bardzo tolerancyjny dla podbitych ludów. Arabowie wymagali od tubylczej ludności tylko skrupulatnego płacenia umiarkowanych podatków, a przyzwalali na kultywowanie lokalnych religii, obrządków i obyczajów. To też ludność podbitych terytoriów przyjmowała ich niejednokrotnie jako wybawców od rodzimych ciemiężycieli i jako gwarantów sprawiedliwości społecznej. Tym jedynie można wytłumaczyć fenomen szybkich podbojów arabskich i stworzenie przez nich imperium, przewyższającego obszarem Cesarstwo Rzymskie.
Imperium arabskie rozwijało się szybko dzięki intensywnemu handlowi i rozwojowi rzemiosła. Pomocne w tym było wprowadzenie po raz pierwszy złotych monet, a także rozprzestrzenienie się języka arabskiego. Arabowie wytwarzali w dużych ilościach jedwabie, wyroby bawełniane, dywany, miedź, srebro, doskonałą stal damasceńską. Powstały liczne miasta, w tym Bagdad, jako polityczna i administracyjna stolica oraz centrum nauki całego imperium. Rozkwitały nauki, zwłaszcza matematyka, astronomia, medycyna i geografia, także filozofia i teologia, oraz sztuka, architektura, literatura i poezja. Między innymi Arabowie wprowadzili do matematyki cyfry arabskie oraz pojęcie zera i opracowali tablice astronomiczne. W 745 r. w Bagdadzie założona została pierwsza publiczna biblioteka, zaś w Damaszku powstał pierwszy szpital w krajach arabskich.
Rządy w Kalifacie Bagdadzkim od 750 r. sprawowała dynastia Abbasydów, która doszła do władzy w drodze krwawej wojny domowej z Umajjadami. Jednym z najsłynniejszych kalifów tej dynastii był Harun ar-Raszid (786-809), znany potomnym głównie z „Baśni z tysiąca i jednej nocy”. Prowadził on przewlekłe wojny z Cesarstwem Bizantyjskim i rywalizował z Kalifatem Kordobańskim, w czym pomocne mu było przymierze, jakie zawarł z cesarzem frankońskim Karolem I Wielkim.
Natomiast na wschodzie imperium w początkach X w. oddzieliły się wpierw prowincja Chorezm, nad Amu-Darią powstało państwo dynastii Samanidów ze stolica w Bucharze, zaś na wschodzie Iranu i w Afganistanie irańsko-tureckie państwo Gaznewidów, a nad Eufratem Sułtanat Mossulski. Wreszcie na wschodzie powstało państwo Wielkich Seldżuków. Seldżukowie, zwani tak od imienia swego władcy, Seldżuka, były to koczownicze plemiona tureckie, wywodzące się z północnych syberyjskich obszarów Azji Środkowej, a od X w. zamieszkałe w dorzeczu rzeki Syr-darii. Seldżucy przyjęli od arabskich kupców i misjonarzy, gorących wyznawców religii Mahometa, ich wiarę islamską, a po zapanowaniu w regionie, ruszyli na zachód, na podbój świata.
Na terytoriach irańskich wojska tureckie rozdzieliły się na dwie kolumny. Jedna zajęła w 1055 r. Bagdad i opanowała całą Mezopotamię oraz kraje Orientu, druga przez Azerbejdżan i Armenię przeszła do Azji Mniejszej. Po zwycięskiej bitwie z wojskami bizantyjskimi w 1071 r. pod Manzikertem w Anatolii, Seldżukowie przyłączyli także do swego imperium prawie całą Azję Mniejszą, która stała się bazą wypadową tureckiego Sułtanatu Rumu. Tym bardziej usamodzielniły się wtedy kalifaty Fatymidów w Egipcie, Umajjadów w Hiszpanii i Zirydów w Maghrebie. Ten ostatni, po najeździe w 1050 r. przez Nomadów, nasłanych przez kalifa egipskiego, rozpadł się na mniejsze księstwa.
Okres panowania Seldżuków sprzyjał rozwojowi architektury i sztuki. Budowano liczne meczety, klasztory, madrasy, to jest szkoły kształcące teologów i urzędników, oraz karawanseraje, zajazdy dla karawan. W architekturze wzorowano się na stylu bizantyjskim. Państwo Turków seldżuckich u schyłku XI w. rozpadło się na wiele części, z których najdłużej utrzymał się Sułtanat Konijski w Azji Mniejszej. Przyczynił się on do etnicznej turcyzacji Anatolii i stał się później zalążkiem Turcji Osmańskiej, powstałej w 1280 r.
Na początku XIII w. w Azji środkowej, w wyniku zjednoczenia licznych plemion mongolskich i tureckich, powstało wielkie Imperium Mongolskie pod wodzą Dżingis-chana. Zreformował on i usprawnił państwo, zorganizował ogromną armię, po czym Mongołowie, jak w V w. Hunowie, ich protoplaści, ruszyli na podbój świata. Po opanowaniu północnych Chin, podporządkowali sobie państwo Turków Seldżuckich w Azji Mniejszej i podbili cały arabski Kalifat Abbasydów na Bliskim Wschodzie, niszcząc jego stolicę, bajecznie bogaty, milionowy Bagdad, jak również budowany przez wieki system irygacyjny w Mezopotamii. W 1260 r. Mongołowie dotarli do granic Palestyny, gdzie nad Jeziorem Galilejskim zostali pokonani przez egipskich Mameluków. Był to już kres ich marszu na Bliskim Wschodzie.
Jednakże, po pokonaniu w 1071 r. wojsk bizantyjskich przez Turków seldżuckich, cesarz bizantyjski Aleksy I zwrócił się o pomoc do papieża i katolickich państw zachodniej Europy. Zainteresowany w przywróceniu papieskiej władzy nad Kościołem wschodnim, papież Urban II zgodził się na interwencję. Kontratak chrześcijaństwa i Europy przeciwko islamowi i Azji był długo przygotowywany. Wreszcie w 1095 r. na synodzie w Clermont (Francja) proklamowano wyprawę krzyżową do Ziemi Świętej. Przez kilka lat duchowni kaznodzieje, wędrując po zachodniej Europie, namawiali do ochotniczego zaciągu rycerstwa, by odzyskać Grób Święty w Jerozolimie i pomścić prześladowanie chrześcijan w Palestynie, obiecując w zamian odpust grzechów i duże zdobycze dla rycerzy krzyżowych.
Zgodnie z terminem, ustalonym przez papieża, pierwsza krucjata, licząca kilkadziesiąt tysięcy rycerzy, wyruszyć miała do Palestyny 15 sierpnia 1096 r. Poprzedziła ją ludowa krucjata ochotników plebejskich, prowadzonych przez szalonego Piotra Pustelnika, którzy wyruszyli w pięciu grupach z płn. Francji, masakrując po drodze Żydów reńskich. Po dotarciu dwóch grup do Konstantynopola, przewiezieni zostali statkami na brzeg Azji Mniejszej, gdzie rozgromili ich Turcy.
Właściwa krucjata rycerska, licząca ok. 45 tysięcy ludzi, dobrze przygotowana, objęła cztery zbrojne wyprawy, jakie po koncentracji w miastach Francji, Niemiec i Italii, przeszły różnymi trasami do Konstantynopola. Po przeprawieniu się przez Bosfor do Azji Mniejszej, krzyżowcy opanowali Anatolię, przekazując prowincję z powrotem pod zwierzchnictwo Cesarstwa Bizantyjskiego. Następnie, po 8-miesięcznym oblężeniu i zdobyciu Antiochii, podbili prowincje Syrii i Palestyny, zaś po miesięcznym oblężeniu zdobyli 15 lipca 1099 r. Jerozolimę, główny cel krucjaty. Według źródeł chrześcijańskich wyprawie krzyżowej towarzyszyły cuda, niezwykłe męstwo i zapał krzyżowców. Według źródeł tureckich dopuszczali się oni masakr, zwłaszcza ludności żydowskiej, grabieży i podpaleń.
Na zdobytych ziemiach Syrii utworzono kilka hrabstw i księstw, a w Palestynie Królestwo Jerozolimy, z feudalnymi strukturami, zarządzane przez arystokratów francuskich. Państwa te były nieustannie nękane przez wypady muzułmańskie i w 1144 r. upadło hrabstwo Edessy. Papież Eugeniusz III ogłosił wtedy drugą krucjatę, którą poprowadzili król Francji Ludwik VII i cesarz niemiecki Konrad III. Nowi krzyżowcy zostali jednakże rozbici przez Turków pod Damaszkiem w 1148 r., nie docierając do celu wyprawy.
W 1169 r. wezyrem Egiptu został Kurd Saladyn, z dynastii Ajjubidów, któremu udało się zjednoczyć siły muzułmanów arabskich, egipskich oraz syryjskich Turków seldżuckich, do świętej wojny przeciwko krzyżowcom. Pod jego dowództwem Arabowie, po wielkiej zwycięskiej bitwie pod Hattin nad jeziorem Genezaret, zajęli większość państw łacińskich na Bliskim Wschodzie oraz zdobyli w 1187 r. Jerozolimę. Zachód zorganizował wówczas, z błogosławieństwem papieża Grzegorza VIII, trzecią krucjatę, jaką w 1189 r. poprowadzili cesarz niemiecki Fryderyk I Barbarossa oraz królowie Francji Filip II August i Anglii Ryszard Lwie Serce.
Trasa armii niemieckiej prowadziła lądem przez Trację, Konstantynopol i Azję Mniejszą, gdzie Barbarossa utonął przy przeprawie przez rzekę w Cylicji. Dodatkowo zatargi i walki z oddziałami bizantyjskimi oraz zakaźne choroby spowodowały, że do Palestyny dotarła tylko część krzyżowców niemieckich. Armie francuska i angielska przeprawione zostały morzem na wyspę Cypr, jako bazę wypadową. Późniejsze walki na terenie Palestyny prowadzone były ze zmiennym szczęściem i zakończyły się kompromisowym pokojem, po którym terytoria w głębi lądu, w tym Edessa, przypadły Mahometanom, zaś krzyżowcy uzyskali pas wybrzeża Palestyny oraz Cypr, a także pozwolenie na odbywanie przez chrześcijan pielgrzymek do Jerozolimy.
Już po śmierci Saladyna zorganizowana została w 1202 r. czwarta krucjata. Miała ona wylądować w Egipcie, a po jego podbiciu skierować się do Palestyny. Lecz ostatecznie przerodziła się w łupieżczy atak na chrześcijańskie Bizancjum. Koncentracja 30 tysięcy krzyżowców nastąpiła w Trieście, skąd mieli być przewiezieni statkami, częściowo za pieniądze doży weneckiego, zaś część należności miała być spłacona armatorom weneckim przez pomoc Wenecjanom w wojnie z Węgrami w opanowaniu portu Zadar nad Adriatykiem. Dodatkowo, po spełnieniu tego zadania, krzyżowcy zgodzili się jeszcze na udział w przywróceniu do władzy, zbiegłego z Konstantynopola, syna byłego cesarza bizantyjskiego. Była to wielka intryga inspirowana przez papieża Innocentego III i utkana przez dożę weneckiego Enrico Dandolo, która zakończyła się w 1204 r. podbojem Konstantynopola, rzeziami i złupieniem bogatej stolicy Cesarstwa Bizantyjskiego.
Zrabowane zostały wtedy tysiące dzieł sztuki, krzyżowcy splądrowali nawet Bazylikę św. Zofii, wydłubując złoto i klejnoty z ołtarzy i kradnąc święte relikwie, które potem sprzedawano w całej Europie. Następnie Wenecjanie i wodzowie krucjaty rozdzielili między siebie tereny cesarstwa, tworząc nowe łacińskie państwa: Cesarstwo Łacińskie, Królestwo Tesaloniki, księstwa Epiru, Aten, Achai na Peloponezie i inne. Zaś Wenecjanie zagarnęli szereg portów i wysp, w tym Kretę. Dopiero w 1261 r. Cesarstwo Bizantyjskie odbudowało się częściowo, odzyskując swą stolicę, część ziem europejskich i kilka wysp na Morzu Egejskim.
W 1212 r. odbyła się misyjna krucjata dziecięca w dwu odrębnych grupach, liczących łącznie ponad 30 tys. chłopców w wieku 8-18 lat. Miały one nawrócić muzułmanów na wiarę chrześcijańską swą bezgrzesznością. Pierwsza wyprawa chłopców niemieckich, których wielu zginęło podczas przejść przez ośnieżone Alpy, dotarła tylko do Lombardii i Genui. Nikt ich nie chciał przewieźć do Świętej Ziemi i rozproszyli się w Italii. Druga wyprawa dzieci francuskich, zwana również „krucjatą pastuszków”, gdyż prowadzona była przez pastuszka-“proroka”, 12-letniego Stefanka, skoncentrowała się w Marsylii. Stamtąd chłopcy zostali przewiezieni siedmioma statkami weneckimi (dwa z nich zatonęły podczas burzy morskiej) do Afryki i sprzedani, przez żądnych zarobków kapitanów statków, w niewolę Saracenom, kupcom arabskim i kalifowi egipskiemu.
Piąta krucjata (1217-21) do Egiptu, prowadzona pod dowództwem księcia austriackiego Leopolda VI i króla węgierskiego Andrzeja II, skończyła się porażką krzyżowców z powodu wylania Nilu. W szóstej (1228-29), którą poprowadził cesarz rzymski Fryderyk II, krzyżowcy ponownie, w drodze układów, odzyskali Jerozolimę, Nazaret i Betlejem. Siódma wyprawa do Egiptu (1248-54), pod przewodem króla francuskiego Ludwika IX, była nieudana. Rycerze frankońscy zostali pobici przez egipskich Mameluków i musieli wycofać się z Egiptu, zaś Ludwik IX dostał się do niewoli, w której przebywał przez klika lat. Później, by się zrehabilitować, poprowadził w 1270 r. ósmą krucjatę do Tunisu, z zamiarem uderzenia na Egipt od zachodu, do czego jednak nie doszło w związku z jego śmiercią od zarazy, jaka zdziesiątkowała francuskie wojska. Dziewiąta krucjata (1271-72) prowadzona przez króla Anglii Edwarda I, została przerwana wobec zawarcia rozejmu.
W sumie, na przestrzeni 176 lat, było dziewięć zbrojnych krucjat chrześcijańskiego Zachodu przeciwko muzułmanom na Bliskim Wschodzie. Po ostatniej potrzebowali oni jeszcze 20 lat, by całkowicie wypędzić Europejczyków z Palestyny. Latyńskie Królestwo Jerozolimskie przestało istnieć w 1291 r., a ostatnia twierdza krzyżowców Akkra zdobyta została przez egipskich Mameluków w 1302 r. Ostatecznie krucjaty krzyżowców nie osiągnęły swego celu uwolnienia na stałe Jerozolimy i Palestyny spod władztwa mahometan.
Dalszą konsekwencją był rozwój włoskich i francuskich portów śródziemnomorskich, spowodowany obsługą krucjat i wzmożonym handlem z Bliskim Wschodem. Ponad to z ochroną Ziemi Świętej i pielgrzymów związane jest powstanie zakonów rycerskich: Joannitów, Templariuszy i niemieckiego Zakonu Krzyżackiego. Po upadku krucjat Zakon Joannitów przeniósł się na wyspę Rodos, potem na Maltę, przekształcając się w Bractwo Kawalerów Maltańskich. Natomiast niemiecki Zakon Krzyżacki osiadł na Węgrzech, a następnie w Prusach nad Bałtykiem.
W VIII w. ziemie wschodniej Europy między Bałtykiem a środkowym Dnieprem zamieszkałe były przez rozproszone wschodniosłowiańskie plemiona ruskie. Natomiast stepowe obszary, bliżej Morza Czarnego i Kaspijskiego, zasiedlone były przez koczownicze plemiona pasterskie, pochodzenia tureckiego, Pieczyngów i Połowców. Na większości tych terytoriów powstała w IX w. Ruś Kijowska, będąca pod wpływem Cesarstwa Bizantyjskiego, od którego przejęła chrześcijańską religię prawosławną oraz zasady powiązania religii i władzy państwowej.
Gdy na początku XIII w. w Azji Środkowej powstało wielkie imperium mongolsko-tureckie, sięgające Iranu i Chin, jego władca Czyngis-chan, w celu rozpoznania możliwości opanowania także wschodniej Europy, wysłał na Kaukaz i na stepy czarnomorskie 30-tys. armię. Tam w maju 1223 r. rozgromiła ona nad rzeką Kałką, dopływem Morza Azowskiego, połączone siły Połowców, Rusi Kijowskiej i innych księstw ruskich, liczących do 70 tys. ludzi, lecz bez jednolitego dowództwa.
Najeźdźcy, zwani w Europie Tatarami, od nazwy jednego z plemion tureckich, wchodzących w skład imperium, po bitwie zawrócili do Azji. Lecz po kilkunastu latach, ruszyli ponownie, znacznie większymi siłami, pod wodzą Batu-chana, na podbój wschodniej Europy. Przede wszystkim opanowali wtedy Bułgarię Nadwołżańską, a następnie księstwa ruskie do Nowogrodu na północy i do Morza Czarnego na południu. Wszędzie po sobie zostawiali zgliszcza miast i osad oraz tysiące zabitych. Niektóre księstwa ruskie, jak Perejasławskie, Czernichowskie oraz Siewierskie, po straszliwych zniszczeniach i pogromach, przestały w ogóle istnieć. Większość, z Kijowskim i Nowogrodzkim na czele, znalazła się pod zwierzchnictwem mongolskim i musiała płacić wysokie trybuty, zaś zachodnie księstwa ruskie dostały się pod panowanie Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Po kilku latach najeźdźcy ruszyli w kierunku Węgier i Polski. Jedna z armii Batu-chana doszła do Legnicy na Nizinie Śląskiej, gdzie w 1241 r. stawiły jej opór polskie i niemieckie wojska, pod wodzą Henryka II Pobożnego, księcia wrocławsko-wielkopolskiego, który poległ w bitwie. Obrońcy zostali rozgromieni, jednak armia Batu-chana nie kontynuowała już swego pochodu na Zachód lecz skręciła na Węgry, gdzie przebywała druga armia mongolska. Razem po spustoszeniu Węgier, Dalmacji, części Serbii i Bułgarii zawróciły na stepy czarnomorskie. Odwrót związany był głównie ze śmiercią wielkiego chana Ugedeja (1229-41) i koniecznością uregulowania sukcesji po zmarłym.
W 1243 r. Batu-chan założył na terenach wschodniej Europy, w rejonie rzeki Kamy i środkowej Wołgi, państwo Złota Orda (chanat Kipczacki), ze stolicą w Saraju nad Wołgą, któremu podporządkowane zostały wszystkie księstwa ruskie, zmuszone do płacenia wysokich trybutów lennych. Od tej zależności próbowało wyzwolić się powstałe w 1276 r. Wielkie Księstwo Moskiewskie i wraz z kilkoma sąsiednimi księstwami przestało płacić lenne trybuty chanowi Złotej Ordy. Wysłał on wtedy do Moskwy karną ekspedycję wojskową, która rozbita została w 1380 r. w wielkiej bitwie na Kulikowym Polu nad Donem.. Lecz zorganizowana po dwóch latach druga większa wyprawa armii tatarskiej, pod dowództwem nowego chana Tochtamysza, dotarła do Moskwy, grabiąc i paląc miasto oraz mordując i biorąc w jasyr jego ludność. Ruś z powrotem dostała się na 100 lat pod jarzmo chanów.
W połowie XV w. Złota Orda uległa podziałowi na kilka oddzielnych chanatów: Kazański, Krymski, Astrachański i Syberyjski. Najdłużej z nich, bo aż do 1774 r., przetrwał Chanat Krymski ze stolicą w Bakczyseraju. Państwo to utrzymywało się głównie z łupieżczych wypraw czambułów tatarskich na sąsiednie ziemie nad Donem, Dnieprem i Dniestrem. Konsekwencją panowania mongolskiego były upadek gospodarczy, wyludnienie kraju, także zerwanie kontaktów prawosławnej Rusi z Bizancjum i jej izolacja od Europy Zachodniej.
Wielkie zwycięstwa armii mongolsko-tatarskich tłumaczone są niezwykłą ruchliwością lekkozbrojnej jazdy, mistrzowskim posługiwaniem się łukami z pędzących koni, bezwzględną dyscypliną i okrucieństwem w walce, które porażało przeciwnika. Mongołowie posługiwali się też wymyślnymi machinami oblężniczymi i jako pierwsi zastosowali armaty i proch strzelniczy. Ponadto pozwalali lokalnym elitom rządzić w podbitych prowincjach, osadzając w nich jedynie swoich namiestników, których zadaniem było ściąganie podatków i danin.
W 929 r. Emirat Kordobański przekształcił się w Kalifat, umacniając się i utwierdzając panowanie arabskiej dynastii Umajjadów. Do Kalifatu nieustannie napływali Berberowie z Afryki Północnej. Również tubylcza ludność uległa islamizacji. Przemieszanie się w ciągu wielu pokoleń wszystkich tych ludów stworzyło nową społeczność, zwaną przez chrześcijan Maurami. Natomiast w północnej części półwyspu w miejsce Asturii i Marchii Hiszpańskiej ukształtowało się na początku XI w. kilka nowych państw chrześcijańskich: królestwa Nawarry i Leonu oraz hrabstwa Barcelony, Kastylii i Aragonii. Pozostawały one w ciągłych zatargach zbrojnych z Kalifatem Kordoby. Gdy w wyniku wojny domowej w 1010 r. nastąpił rozpad Kalifatu na 23 odrębne emiraty, książęta chrześcijańscy wykorzystując to, rozpoczęli rekonkwistę, to jest odbieranie Maurom zajętych przez nich terenów iberyjskich. Na wyzwolonych terenach powstały w 1135 r. królestwa Kastylii i Aragonii, a w 1139 r. także Królestwo Portugalii, zajmujące wówczas łącznie ponad połowę Półwyspu Iberyjskiego.
Na apel i za pieniądze papieży rzymskich odbyło się kilka krucjat krzyżowców, głównie frankońskich, oraz zakonów Templariuszy, wspomagających lokalne siły chrześcijańskie. Rekonkwista trwała, licząc z przerwami w działaniach wojennych, prawie 230 lat. Chrześcijańskie rycerstwo zdobyło Saragossę w 1118 r., Kordobę w 1236 r., ale wyparcie Arabów z półwyspu nastąpiło dopiero w 1260 r., z wyjątkiem Emiratu Grenady na południu kraju, który Maurowie utrzymali do 1492 r.
W XII-XIV wiekach Półwysep Iberyjski zamieszkiwali wyznawcy trzech wielkich religii: chrześcijańskiej, islamu i judaizmu, którzy posługiwali się językami: kastylijskim, katalońskim, baskijskim, portugalskim, galicyjskim i arabskim. Dzięki tolerancji religijnej wcześniejszych mauryjskich władców, półwysep zamieszkiwała znaczna ilość ludności żydowskiej, która stanowiła kulturalną i gospodarczą elitę wszystkich krajów iberyjskich. Począwszy od połowy XIV w. podlegała ona w państwach chrześcijańskich ostrej dyskryminacji.
W ciągu tych trzech stuleci Kastylia i Aragonia nawiązały ożywione kontakty gospodarcze z innymi krajami zachodniej Europy. Kastylia była głównym eksporterem wełny merynosów do Anglii i Flandrii, Aragonia stała się zaś morską potęgą na Morzu Śródziemnym, zdobywając wyspy Baleary, Sardynię i Sycylię oraz Neapol na Półwyspie Apenińskim.
Również pozostała część Bałkanów stanowiła ciągle zmieniającą się mozaikę licznych królestw i księstw. W zachodniej części Półwyspu w X w. istniały: na północy Księstwo Karynckie (późniejsza Słowenia), Kraina, w części środkowej Chorwacja i na południu Dalmacja. Karyntia i Kraina po rozpadzie państwa Franków weszły w skład Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, częściowo zostały skolonizowane i zgermanizowane przez panów feudalnych, biskupów i klasztory. Obie Chorwacje również do IX w. znajdowały się pod wpływami państwa Franków. Po powstaniu ludności w 819 r. przeciw Frankom północni Chorwaci uzyskali wolność i przyjęli chrześcijaństwo obrządku łacińskiego wprost z Rzymu. W czasie trwania pierwszej wyprawy krzyżowej Chorwacja została najechana przez wojska węgierskie i została przyłączona do Królestwa Węgierskiego, na zasadzie unii personalnej.
W 1159 r. wyzwolili się spod panowania Bizancjum Serbowie, a w 1186 r. Bułgarzy, tworząc swe własne, niezależne królestwa. Zaś w 1204 r., po zajęciu Konstantynopola przez IV krucjatę krzyżowców, utworzyli oni w południowej części Półwyspu Bałkańskiego Cesarstwo Łacińskie pod zarządem weneckim oraz księstwa Aten, Tesalii, Nicejskie, Epiru. Wprawdzie Bizantyjczycy odbili swą stolicę w 1261 r., ale nowe Cesarstwo, obejmując jedynie Konstantynopol i tereny wokół Morza Marmara, było już tylko cieniem poprzedniego.
Terytoria na północ od Dunaju zajmowało Królestwo Węgierskie i Hospodarstwo Mołdawskie od strony wschodniej. Mołdawia w początkach XI w. wchodziła w skład Rusi Kijowskiej, a po jej rozpadzie w skład Rusi Halicko-Wołyńskiej. Później wraz z sąsiednim Księstwem Wołoskim, od XIII w. do czasów nowożytnych, była lennem Tatarów krymskich, Rzeczypospolitej, Węgier, także Turcji.
Przez pierwsze dziesięciolecia swego istnienia Królestwo Serbskie znajdowało się pod wpływami obu kościołów chrześcijańskich: rzymskiego i greckiego. Król serbski Stefan I (1196-1228) zerwał uzależnienie od papieża rzymskiego i doprowadził do pełnego zwycięstwa prawosławia w kraju, a następnie do powstania niezależnego, słowiańskiego kościoła serbskiego.
Na początku XIV w., Serbia powiększyła się jeszcze o dalsze terytoria Albanii, część Grecji i Tracji. Państwo, zasobne w bogactwa naturalne, rozwijało się pomyślnie gospodarczo (kopalnictwo srebra i ołowiu, hodowla owiec, eksploatacja lasów), nastąpił także rozkwit piśmiennictwa, sztuki i architektury. To też Serbia stała się na przeciąg kilkudziesięciu lat drugim, obok Węgier, hegemonem na Bałkanach. Lecz wkrótce rozpadła się na siedem małych państewek, których władcy zwalczali się nawzajem. Zaś z zewnątrz, w coraz większym stopniu Serbom zagrażały: od północy Królestwo Węgierskie, zaś od wschodu Turcja Osmańska.
Turcja Osmańska powstała w 1280 r. Jej twórca Osman I był wodzem jednego z plemion tureckich, przybyłych z Turkmenii. Od jego imienia przyjęły nazwę dynastia i państwo. Osmanowie zajęli wpierw północno-zachodnią Anatolię w Azji Mniejszej, w 1354 r. zdobyli Półwysep Gallipoli, a w 1361 r. miasto Adrianopol na europejskim terytorium Cesarstwa Bizantyjskiego. W mieście tym Turcy Osmańscy założyli swą stolicę Edirne, z której rozpoczęli potem podbój Półwyspu Bałkańskiego. Do 1387 r. zajęli Macedonię, część Bułgarii z Sofią, zachodnią Albanię i Tesaloniki w Grecji.
28 czerwca 1389 r. doszło do wielkiej bitwy na Kosowym Polu w Serbii pomiędzy wojskami serbskimi i koalicjantów: Węgrów, Albańczyków, Wołochów, Bośniaków i Czechów (25-30 tys.) a armią turecką (ok. 40 tys.) sułtanów Murada I (zginął w bitwie) i Bajazyda I. Bitwa zakończyła się pogromem wojsk chrześcijańskich. Serbia stała się lennem Turcji, a w 1458 r. jej prowincją. Do końca XIV w. Turcy opanowali prawie całe terytorium Półwyspu Bałkańskiego aż po rzekę Dunaj.
Przez znaczną część tego okresu kraj pogrążony był w wojnach domowych, związanych z dogmatycznymi sporami religijnymi, buntami społecznymi i walką o władzę. Równocześnie od północy zagrażali cesarstwu słowiańscy Bułgarzy, zaś od południa, od strony azjatyckiej imperium Turków osmańskich. W kilku najazdach wpierw Turcy zajęli resztki bizantyjskich terytoriów w Azji Mniejszej (Nikodemia, Nicea), a następnie w 1356 r. przeprawili się na Półwysep Bałkański, zajmując Trację i m.in. miasto Adrianopol, do którego przenieśli swą stolicę. Po kolejnej koncentracji wielkich sił, Turcy ruszyli, pod wodzą sułtana Murada I, przeciwko Serbii, wykorzystując zamęt, jaki zaistniał w tym państwie po śmierci cara Stefana Duszana.
Serbia obejmowała wtedy zachodnią część Półwyspu Bałkańskiego i była najpotężniejszym państwem w regionie. To też rozbicie przez Turków 15 czerwca 1389 r. wojsk serbskich na Kosowym Polu otworzyło im drogę do opanowania całego półwyspu. Faktycznie, w ciągu dalszych kilku lat, Turcy po złamaniu oporu Bułgarów i rozbiciu w 1396 r. Węgrów, wspartych niewielkimi oddziałami burgundzkimi, pod Nikopolem nad Dunajem, rozszerzyli granice swego imperium aż do tej rzeki.
Ciągle jednak nie decydowali się na zajęcie Konstantynopola, który trwał jakby na poboczu podbojów tureckich. Gdy wreszcie sułtan Bajazyd I obległ wielkimi siłami miasto w 1397 r., Turcy nie mieli zbyt silnej floty, by odciąć je na morzu od przywozu żywności z innych krajów. Bezskuteczne oblężenie trwało więc przez kilka lat, a w 1402 r., musieli się wycofać wobec mongolskiego najazdu Tamerlana (Timura) na Azję Mniejszą i jego zwycięstwa w bitwie pod Ankarą.
Kolejne oblężenie rozpoczęli Turcy w 1422 r., lecz po zobowiązaniu się Bizancjum do płacenia wysokiej daniny, sułtan Murad II odstąpił od oblężenia Konstantynopola, decydując się na wcześniejsze zajęcie wszystkich pozostałe terenów Cesarstwa Bizantyjskiego w Grecji. W międzyczasie miasto popadało w ruinę, a ilość mieszkańców ze 150 spadła do ok. 50 tys.
W latach 1439-43odbyła się wojna chrześcijańskich Węgier z osmańską Turcją zakończona rozejmem i niekorzystnym dla Turcji traktatem pokojowym w Segedynie na lat 10. Równocześnie cesarz Bizancjum od wielu lat zabiegał o pomoc chrześcijańskich potęg zachodniej Europy. Organizacja tej pomocy przebiegała wszak bardzo ospale. Papież uzależniał jej udzielenie od zawarcia unii pomiędzy obu Kościołami: rzymskokatolickim i greckim. Gdy wreszcie taka unia, podporządkowująca wschodni Kościół papieżowi, została zawarta na soborze we Florencji, legat papieski namówił króla polsko-węgierskiego Władysława III (syna Władysława Jagiełło) do złamania pokoju, po czym wojska węgiersko-polskie wtargnęły do Bułgarii i obległy port Warnę. W stoczonej bitwie wojska chrześcijańskie poniosły klęskę, król Władysław III Warneńczyk zginął, a jego głowę przez wiele lat wezyr turecki przechowywał w słoju z miodem.
Ponowne oblężenie Konstantynopola rozpoczęło się w styczniu 1453 r. pod dowództwem 21-letniego sułtana Mehmeda II. Turcy mieli znaczną przewagę sił. Miasta broniło niespełna 8 tys. żołnierzy i 26 okrętów, zaś turecka armia oblężnicza liczyła 60-80 tys. wojsk regularnych z licznymi formacjami pomocniczymi i 120 okrętów. Turcy dysponowali też potężną artylerią lądową i na okrętach, między innymi zastosowali działo o średnicy 76 cm do burzenia murów obronnych. Po wielotygodniowym bombardowaniu i kilku szturmach, pomimo bohaterstwa obrońców, zajęli miasto 29 maja 1453 r. W walkach zginął Konstantyn XI, ostatni cesarz Cesarstwa Wschodniorzymskiego, a miasto przez trzy dni łupione było przez zdobywców. Zaś wezyr uczynił Konstantynopol stolicą imperium tureckiego, później zmieniono też jej nazwę na Istambuł (Stambuł).