MONIKA GOLA
Transformacja gospodarcza po 1989 r.

Plan Balcerowicza i sytuacja makroekonomiczna Polski w okresie przejściowym w la­tach 1989-1991
We wrześniu 1989 roku nowo wybrany rząd z ministrem finansów Leszkiem Balcerowiczem zaczął opracowywać plan stabilizacji gospodarki. Plan ten miał obejmować trzy główne dziedziny a mianowicie stabilizację, liberalizację oraz reformy strukturalne.
W grudniu 1989 roku plan był gotowy i uzyskał poparcie Międzynarodowego Funduszu Walu­towego. Poparcie to znalazło wyraz w utworzeniu na początku 1990 r. funduszu stabilizującego dla gospodarki polskiej w wysokości 1 mln USD. Powstał on z darowizn krajów OECD w wysokości 300mln USD i z pożyczek tych krajów. MFW przyznał też kredyt stand-by w wysokości ok. 720 mln USD na wsparcie programu stabilizacyjnego. Porozumienie z MFW było również podstaw± do uru­chomienia kredytów rozwojowych Banku Światowego na rozwój eksportu przemysłowego i rolno­-spożywczego. Program gospodarczy rządu zwany programem Balcerowicza zakładał tak± przebu­dowę systemu gospodarczego, ażeby możliwie szybko, za pomocą działań radykalnych stworzyć system gospodarki rynkowej typu zachodniego.
Program stabilizacyjny był programem kompleksowym, składającym się z czterech obszarów oddziaływania rządu. Były to:
zliberalizowanie polityki cenowej
ścisła kontrola ukształtowania dochodów (głównie wynagrodzeń ludności )
utrzymanie stabilnego kursu walutowego w połączeniu z rozluźnieniem kształtowania obro­tów z zagranicą
restrykcyjna polityka pieniężna
zrównoważenie budżetu państwa.
Program ten składał się z dwóch faz. Wstępnej przypadającej na IV kwartał 1989 i zasadni­czej obejmującej rok 1990. Podstawowym celem było niedopuszczenie do wzrostu inflacji, a w miarę możliwości do jej obniżenia, zredukowania deficytu budżetowego oraz powstrzymanie ucieczki lud­ności i przedsiębiorstw od złotego do walut wymiennych

Środki liberalizacji.
W styczniu 1990 roku zakończono proces znoszenia kontroli państwa nad ustalaniem cen. Cenami rządowymi objęto jedynie ceny węgla kamiennego, energii elektrycznej, czynsze kwaterun­kowe, bilety na przejazdy kolejowe i autobusowe, niektóre leki i spirytus. Zniesiono administracyjną kontrolę cen podstawowych artykułów spożywczych, stawek marż handlowych na te wyroby, a pod koniec roku odstąpiono od ustalania maksymalnych wskaźników wzrostu cen umownych. Ogranicze­nie subsydiów spowodowało wzrost cen energii elektrycznej o 300%; podobnie węgla o 400-600%. W następnej kolejności zniesiono kontrolę cen ropy naftowej, benzyny, przetworów naftowych. Kilka­krotnemu podwyższeniu uległy czynsze, ceny mieszkań spółdzielczych, usług, wczasów, lekarstw i transportu.
Efektem znacznej liberalizacji cen, obniżenia subsydiów była tzw. korekcyjna inflacja. Pro­gram zakładał, że w styczniu ceny wrosną o około 46%, gdy tymczasem wzrosły aż o 78%. Taka li­beralizacja cen i zniesienie znacznych subsydiów, stało się mocnym krokiem mającym na celu przy­wrócenie właściwych relacji cenowych, zmniejszenie zniekształcenia w strukturze produkcji i alokacji zasobów na rzecz pobudzenia działania czynników rynkowych .
Od 1-ego stycznia 1990 roku zliberalizowano również obrót towarowy z zagranicą. Towarzy­szyło temu wprowadzenie jednolitego, stałego kursu złotego do walut wymienialnych i ustanowienie wewnętrznej wymienialności złotego. Dzięki tym rewolucyjnym zmianom polska gospodarka zaczęła się upodabniać do gospodarek rynkowych. Podmioty gospodarcze zyskały możliwość współpracy z zagranic±, a rynek krajowy został związany z rynkiem międzynarodowym. Takie zmiany stworzyły nową szansę stworzenia i wzmocnienia dynamicznie rozwijającej gospodarki. Jednocześnie przed wieloma przedsiębiorstwami otworzyły się nowe wyzwania i perspektywy rozwoju, współpracy, wy­miany technicznej i kapitałowej z partnerami UE. Zliberalizowanie transakcji w walutach wymienial­nych wpłynęło na zmiany relacji podaży i popytu oraz względną równowagę bilansu płatniczego. Zniesiono również preferencje dla eksporterów, ulgi od podatku dochodowego, subwencje i preferen­cyjne oprocentowanie kredytów. środki stabilizacji.

Polityka dochodowa.
Jednym z czynników wzmagających inflację w drugiej połowie 1989 r. była niemal pełna in­deksacja płac i dochodów. W programie stabilizacyjnym założono szybkie osiągnięcie równowagi na rynku dóbr konsumpcyjnych, głównie przez znaczny spadek płacy realnej. ścisła kontrola wypłat sprowadziła się do progresywnego opodatkowania wzrostu płac ponad poziom płac z grudnia 1989 r. i stała się jedną z kotwic hamujących wzrost inflacji. Te uregulowania płacowe miały silne oddziały­wanie anty­inflacyjne, ale również przyczyniły się do pogłębienia recesji, gdyż za przekroczenie nor­my wynagro­dzeń o 3% stawka podatkowa wynosiła 200%.

Polityka podatkowa i budżetowa.
Rząd podkreślał, że fundamentalnym elementem programu stabilizacji jest osiągnięcie rów­nowagi budżetowej oraz daleko Lidce zmiany w systemie budżetowym i strukturze jego wydatków w 1990r. Zgodnie z programem budżet miał się zamknąć deficytem nie większym niż 1% PNB, pod­czas gdy w końcu grudnia 1989r.stanowił on 6% PNB. Cel ten miał zostać osiągnięty przez jedno­czesne znaczne zmniejszenie wydatków oraz wzrost dochodów. Łącznie wydatki budżetowe miały zmniejszyć się o 3% PNB. Złożyć się na to miał spadek subsydiów odpowiadający 7% PNB, głównie wskutek praktycznego zaniechania subsydiów dla budownictwa i na transport publiczny oraz zniesie­nie znacznej liczby przywilejów podatkowych.

Polityka monetarna i kredytowa.
Celem tej polityki było utrzymanie stopy podaży pieniądza i kredytów na poziomie, któ­ry umożliwi zdławienie inflacji. Priorytetem było ograniczenie wzrostu popytu, przywrócenie warto­ści złotówki, a tym samym zwiększenie depozytów złotówkowych. Głównym elementem tak realizowa­nego programu, była polityka dodatniej, realnej stopy procentowej, która zminimalizowała­by zmniej­szenie opłacalności trzymania depozytów walutowych. Taka polityka sprzyjała również wzrostowi oszczędności, ograniczaniu inwestycji, konsumpcji a przede wszystkim racjonalizacji produkcji.

Transformacja systemu ekonomicznego.
Program Balcerowicza przewidywał zasadnicze przyspieszenie procesu reform systemowych i nadanie im charakteru kompleksowego, którego efektem miało być stworzenie sprawnie funkcjonu­jącego systemu rynkowego. Do zmian systemowych można zaliczyć między innymi swobodę kształ­towania cen oraz likwidację reglamentacji i obowiązkowego pośrednictwa państwa w handlu zagra­nicznym, otwarcie gospodarki na świat przez wprowadzenie tzw. wewnętrznej wymienialności złote­go i liberalizacji obrotu z zagranicą, reformy systemu bankowego, zasad polityki pieniężno-kredyto­wej oraz reformy systemu bankowego.
Do pozostałych reform systemowych należały przekształce­nia własnościowe, zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw państwowych, stworzenie warunków do pobudzenia konku­rencji we­wnętrznej i rozbicia monopoli, utworzenie rynku kapitałowego i rynku pracy. Przygotowania do zmian systemowych podjęto jesienią 1989 r, a część gotowych ustaw weszła w życie z po­czątkiem 1990 r.
Tworzenie podstaw prawnych nowego systemu, powołanie do życia nowych inwestycji i uru­chomienia mechanizmu rynkowego są procesem, który potrwa kilka lat. Podstawą gruntownej prze­budowy gospodarki polskiej jest prywatyzacja, gdyż tylko w warunkach dominacji prywatnej formy własności środków produkcji może funkcjonować instytucjonalna infrastruktura systemu rynkowego czyli takie instytucje jak giełda papierów wartościowych, giełda walutowa, banki komercyjne.
Podstawowy dla gospodarki rynkowej dwuszczeblowy system bankowy powstał już w 1989 r. NBP stał się bankiem banków czyli bankiem emisyjnym państwa oraz centralną instytucją kredyto­wą, dewizową i rozliczeniową. Z jego wcześniejszych oddziałów utworzono dziewięć niezależnych banków komercyjnych. Znowelizowanie prawa bankowego uniemożliwiło przekształcenie banków państwowych i spółdzielczych w spółki akcyjne. Sprecyzowano też przepisy dotyczące tworzenia banków przez osoby zagraniczne i z udziałem kapitału zagranicznego.
Określono również formy nadzoru NBP nad bankami komercyjnymi, których liczba do połowy 1990 r. wzrosła do 24. W drugiej połowie 1990 r. stworzono ramy prawne sprzyjające dalszej przebu­dowie systemu gospodarczego. Były to ustawy: osobowe spółki Skarbu Państwa. Ustawa o działal­ności ubezpieczeniowej przełamała monopol państwowych instytucji ubezpieczeniowych. Sytuacja makroekonomiczna gospodarki w okresie przejściowym w latach 1990-1991.PKB.
W1990 r. PKB (mierzony w cenach stałych z 1984 r.) według oficjalnych statystyk obniżył się o 12%.Był to spadek znacznie większy niż się tego spodziewano. Program przewidywał spadek je­dynie o 5%.Spadek produkcji nastąpił we wszystkich sektorach gospodarki, lecz szczególnie wysoki był w sektorze przemysłowym (ok. 25%).

Ceny.
Wzrost cen był w znacznej mierze skutkiem inflacji korekcyjnej Na początku wprowadzania programu stabilizacji ceny wzrosły o ok.7,9% w styczniu 1990, 23,8% w lutym. W pozostałych mie­siącach inflacja rosła w tempie 4-5% na miesiąc. Wzrost inflacji wciąż był bardzo wysoki, znacznie wyższy niż oczekiwano. W programie zakładano, że w połowie 1990 r. inflacja będzie już kontrolo­wana.

Pieniądze i kredyt.
Polityka monetarna była bardzo restrykcyjna. Utrzymywanie wysokiej stopy procentowej zmu­siło przedsiębiorstwa do zmniejszenia zapasów. Gospodarstwa domowe ponownie zaczęły groma­dzić oszczędności złotówkowe. Efektem tej polityki był odwrót od dolaryzacji życia go­spodarczego.

Zatrudnienie i płace.
W 1990 r. zatrudnienie w sektorze uspołecznionym spadło o około 6% czyli o 1,1mln. W sek­torze prywatnym nierolniczym zatrudnienie wzrosło o 555.000 miejsc. Bezrobocie wzrosło w ciągu roku z zera do około 1,1mln, a stopa bezrobocia wynosiła 6% na koniec 1990 r. Średnia płaca realna spadła o około 25% i osiągnęła poziom z lat 1982-1984. Działanie inflacji korekcyjnej doprowadziło jednak do nagłego wzrostu płac. W związku z tym rząd zdecydował się na wprowadze­nie podatku od wynagrodzeń ponad-normatywnych tzw. popiwku, który zahamował wzrost płac.

Wskaźniki ekonomiczne w Polsce w latach 1990-1991.
 Wyszczególnienie  
 Zmiany w %         w latach  		    1990       1991   
 Ceny 595.8 o,3
 PKB -10,5 - 7,5
 Płace reealne - 24,3 - 0,3
 Eksport 24,7 - 18,5
 Import - 2,5 24,3
 Produkcja rolnicza - 2,2 - 2,0
 Produkcja przemysłowa - 24,2 - 11,9
 Stopa bezrobocia 6,1 11,5
 Deficyt budzetowy % PKB 3,1 3,8

Handel zagraniczny
Następujące po sobie dewaluacje oraz liberalizacja handlu spowodowały, że eksport do kra­jów zachodnich wrósł o około 40% natomiast import rósł wolniej. To przyczyniło się do powstania nadwyżki w obrocie dolarowym. Eksport do obszaru byłej RWPG spadł o około 7-10% a import spadł jeszcze bardziej o 35%, co doprowadziło do powstania znacznej nadwyżki.

Zmiana polityki w Polsce w latach 1991-93 i jej wpływ na sytuację gospodarczą kraju.
Oceniając realizację programu gospodarczego w pierwszych dwóch latach reform rząd pod­trzymywał wyrażaną± wielokrotnie opinię, że działania stabilizacyjne przyniosły nadspodziewanie dobre rezultaty w sferze finansowej i niezbyt głęboką recesję w sferze realnej. Niekwestionowanym osiągnięciem programu jest radykalne zmniejszenie inflacji, zwłaszcza w pierwszych kwartałach 1990 r. Jednak zahamowanie inflacji dokonało się na znacznie wyższym poziomie cen niż zakładał program stabilizacyjny.
Przewidywano, że inflacja w pierwszym kwartale 1990 r. nie przekroczy 75% zaś w ciągu ca­łego roku wyniesie nie więcej niż 95%, gdy tymczasem wskaźnik ten wyniósł 132%. Poza tym inflacji nie udało się stłumić, gdyż nadal występował wzrost cen rzędu 3-4% miesięcznie, co oznaczało roczną inflację rzędu 42-60%. Realizowana przez rząd Mazowieckiego reforma gospodarcza, przy­czyniła się do wyraźnego spadku dochodów realnych ludności. Płace i wynagrodzenia realne były w czerwcu 1990r. niższe o ok. 38% niż w grudniu 1989 r. Natomiast w grudniu 1990 r. o ok. 31%.Po­nadto zanotowano bardzo znaczny spadek realnej produkcji w sektorze uspołecznionym, a pod ko­niec 1990 r. istniało 6% bezrobocie.
"W świetle powyższych danych trudno w pełni zgodzić się z poglądem, że program stabiliza­cyjny przyniósł powodzenie w sferze finansowej, raczej należy mówić o nadmiernej stabilizacji finan­sowej, osiągniętej kosztem nadmiernej recesji. "Właśnie ta surowa ocena i krytyka rządowej polityki gospodarczej i związane z nią odejście rządu T. Mazowieckiego, wywarła wpływ na ekonomiczne i społeczne cele polityki rządowej w 1991 r. Z drugiej strony na te założenie wpłynęły wydarzenia poli­tyczne w drugiej połowie 1990 r. i na początku 1991 roku, a w szczególności:
kryzys i wojna w Zatoce Perskiej oraz konsekwencje tych wydarzeń i ich wpływ na ceny ropy naftowej i sytuację płatniczą± Polski.
zjednoczenie Niemiec i wpływ tego zjawiska na polski eksport do NRD, która była przez wiele lat drugim partnerem handlowym kraju.
polityczne i ekonomiczne zmiany w Związku Radzieckim, rozpad RWPG oraz zmiany sys­temu rozliczeń i ich konsekwencje dla rozwoju eksportu Polski.
Zasady i cele polityki ekonomicznej w 1991r. przedstawiono za pomocą trzech podstawo­wych dokumentów "Zasad polityki społeczno-ekonomicznej" przedstawionych w Sejmie, "Ustawie Budżetowej na rok 1991",oraz Memorandum Rządu Polskiego. Mimo ostrej krytyki "planu Balcerowi­cza" w rządzie ponownie wicepremierem został Balcerowicz. Decyzja ta jak i zapowiedzią kontynu­acji dotychczasowej polityki wywołały napięcia polityczne i społeczne
. W wyżej wymienionych dokumentach przedstawiono wskaźniki ekonomiczne na rok 1991. Na kolejne lata przewidywano wzrost PKB o ok. 3,5-4%; wzrost dochodu narodowego do podziału o ok. 10%; co było wynikiem założenia ujemnego salda bilansu handlowego, wzrost produkcji przemy­słowej o około 5,5% oraz szybszy wzrost inwestycji niż dochodu narodowego. Założono, że spadek stopy inflacji pozwoli obniżyć stopę procentową oraz, że spadek eksportu do ZSRR nie przekroczy 30-35%. Rząd ogłosił, że podejmie działanie interwencyjne w rolnictwie, czego wyrazem było stwo­rzenie Agencji Rynku Rolnego. Powołano również Agencję Rozwoju Przemysłowego i Polski Bank Rozwoju. Walka z inflacją± i dalsze redukcje subsydiów, w tym dla nośników energii i gospodarki mieszkaniowej i komunalnej wymagały utrzymania restrykcyjnej polityki dochodowej. Mimo wnio­sków związków zawodowych, ponownie ustalono wskaźnik nieopodatkowanego wzrostu dochodów w stosunku do inflacji na poziomie 0,6%.
Gwałtowne załamanie się handlu ZSRR spowodowało dramatyczne zmiany sytuacji ekono­micznej wielu przedsiębiorstw, przyspieszyło wzrost bezrobocia i poważnie zmniejszyło wpływy bu­dżetowe. Spadające dochody oraz napięta sytuacja społeczno-ekonomiczna utrudniały realizację polityki zrównoważonego budżetu. Mimo spadku wydatków związanych z subsydiami nierównowaga budżetowa wykazała tendencje do pogłębienia się (zob. tabela. 8). Wysoka inflacja przyczyniła się do spadku opłacalności eksportu i tym samym do wzrostu importu. W konsekwencji tej sytuacji prze­prowadzono w 1991 r. piętnasto procentową dewaluację złotego.
Memorandum zakładało, że proces restrukturyzacji i gospodarki pociągnie za sobą dalszy wzrost bezrobocia, a w 1991 r. liczba bezrobotnych zbliży się do 2 milionów. Jednak w następnych latach ożywienie gospodarcze powinno przyczynić się do zmniejszenia skali tego zjawiska. Program rządu zakładał również zmniejszenie przeciętnej stopy inflacji do ok. 1% miesięcznie oraz do pozio­mu 10% rocznie w 1993 roku.
W odróżnieniu od poprzedniego planu, w nowym planie dużo więcej miejsca poświęcono po­lityce dostosowań strukturalnych, a w szczególności prywatyzacji, komercjalizacji, restrukturyzacji przedsiębiorstw. Te nowe elementy miały się przyczynić do poprawy efektywności gospodarki.

Podstawowe wskaźniki ekonomiczne w Polsce w latach 1992-1993.
 Wyszczególnienie  
 Zmiany w %         w latach  		    1992       1993   
 PKB 1,5 4,5
 Produkcja przemysłowa 3,0 7,4
 Produkcja rolnicza - 12,8 1,5
 Stopa bezrobocia 13,6 15,7
 Ceny 43,0 35,3
 Import 2,5 17,7
 Eksport - 11,5 - 2,8
 Place realne - 2,8 0,3
 Deficyt budżetowy % PKB 5,1 2,8

Program prywatyzacji na lata 1991-1993
Plany prywatyzacyjne ne lata 1991-93 przewidywały zmniejszenie państwowej własności przedsiębiorstw o 15% w 1991 roku, o dalsze 20% w 1992 r. i drugie tyle w 1993 r. W rezultacie wła­sność państwowa miała się zmniejszyć o 50%. Program prywatyzacji składał się z komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych tj. zmiany ich w spółki skarbu państwa i poddanie dyscyplinie rynko­wej masowej prywatyzacji dużych przedsiębiorstw w drodze sprzedaży akcji i prywatyzacji średnich i małych przedsiębiorstw, głównie poprzez likwidację i dzierżawę.
W celu przyspieszenia prywatyzacji w Memorandum planowano utworzenie 12 regionalnych oddziałów Ministerstwa Przekształceń Własnościowych. Rząd zapowiedział również realizację polity­ki wspierania konkurencji, co wiąże się z przełamywaniem monopoli i przeciwdziałaniem prak­tykom monopolistycznym, udzielaniem pomocy w zakładaniu nowych firm oraz zniesieniem barier stoją­cych na przeszkodzie przedsiębiorstwom zagranicznym.
Między innymi w tym celu powołano Urząd Antymonopolowy oraz uczyniono znaczne postę­py na drodze do demonopolizacji. Między innymi w sektorze handlowym trzy duże spółdzielnie deta­liczne i hurtownie, które zajmowały dominującą pozycję w handlu wewnętrznym, zostały podzielone według kryterium terytorialnego, a około 70% państwowych sklepów detalicznych wydzierżawiono osobom prywatnym. Rząd założył zwiększenie udziału cen wolnych na przemysłowe towary zaopa­trzeniowe i towary konsumpcyjne, oraz zmniejszenie wydatków z tytułu dotacji związanych z cenami do około 3% PKB do 1993 r.
W 1991 r. wraz z wprowadzeniem systemu renty górniczej zniesiono wymóg uprzedzania o podwyżkach cen węgla i zlikwidowano podatek od eksportu węgla. W rezultacie nastąpił wzrost cen węgla i zbliżenie ich do cen światowych. W tym samym roku zaczęto również kompleksowy program restrukturyzacji przemysłu węglowego, którego celem było zamykanie nierentownych kopalni.
Rząd zaplanował również i przeprowadził reformy systemu podatkowego. Został wprowadzo­ny podatek od wartości dodanej VAT i uzupełniający go podatek akcyzowy. Wprowadzono również progresywny podatek od docho­dów osobistych o trzystopniowej skali. Dalsze reformy związane były z wprowadzeniem od 1991 roku rozliczeń w walutach wymienialnych z byłym ZSRR, Bułgarią, Cze­chosłowacją, Węgrami i Rumunią. Utworzono również Korporację Ubezpieczeń Kredytów Eksporto­wych, której działanie będzie wspierane przez budżet państwa.
Proces prywatyzacji przedsiębiorstw doprowadził do znacznego rozwoju sektora prywatnego i w połowie 1993 roku w tym sektorze powstawało ponad 50% PKB i pracowało w nim prawie 60% ogółu zatrudnionych. Jednak mimo wysiłków nie udało się utrzymać założonego tempa prywatyzacji i w rękach prywatnych znalazła się 1/3 tego co założono w programie.
Również nie udało się w pełni wykorzystać dla celów restrukturyzacji gospodarki pomocy fi­nansowej. Według informacji CUP w 1992 roku efektywne przychody z przyznawanych nam kredy­tów były bardzo niskie (dla przykładu 5 mld USD dało zysk 0,5 mld). Również nie spełniły się oczeki­wania co do sytuacji deficytu handlowego, który z roku na rok miał ulegać polepszeniu. W 1992 r. polski eksport, liczony w cenach detalicznych wzrósł w stosunku do 1991 r. o 14%, jednak po uwzględnieniu denominacji złotówki nastąpił jego kilkunastoprocentowy spadek.W1992 r. nie zaha­mowano importu konsumpcyjnego. Wzrósł on w tym okresie w stosunku do 1991 r. o 55 bln. zł, a nadwyżka importu nad eksportem wzrosła z 6,5bln zł na koniec 1991 do 40 bln. zł. na koniec 1992 r.
Według założeń planu Balcerowicza uchwalonych przez Sejm w 1989, inflacja miała obniżyć się w ciągu 6 miesięcy do poziomu 1% w skali miesiąca. Jednak mimo prowadzenia restrykcyjnej polityki nie udało się obniżyć inflacji do 10%. Jak widzimy w tabeli 8 w 1992 r. inflacja wyniosła 43%, a w 1993 r. 35,7%. Inflacja wciąż należy w Polsce do najwyższych w Europie (w Czechach i na Wę­grzech jest dziesięciokrotnie niższa). Realizacja programu Balcerowicza przyniosła wiele korzyst­nych zmian w gospodarce w postaci znacznego zwiększenia ilości prywatnych jednostek gospodar­czych, zrównoważenia rynku wewnętrznego, wewnętrznej wymienialności złotego. Dzięki tym refor­mom Polska zaczęła przypominać gospodarkę rynkową. Podsumowanie polskich reform pod koniec 1992 roku na tabeli.

Stopień urynkowienia gospodarki polskiej na koniec 1992 roku:
prywatyzacja udział sektora prywatnego w PKB 45,4%
liberalizacja cen, ceny w 95% wolne
system kursu walutowego, zunifikowany kurs złotówki, pełzająca dewaluacja w stosunku do koszyka pięciu walut
polityka pieniężna niezależny Bank Centralny i sieć państwowych oraz prywatnych ban­ków handlowych
handel zagraniczny liberalizacja importu, poziom ceł średnio 14%
inwestycje zagraniczne brak limitów określających udział kapitału obcego w przedsiębiorstwach.
Mimo to jednak prowadzenie restrykcyjnej polityki dochodowej oraz przyjęcie za główny prio­rytet stłumienie inflacji przyczyniło się do wielkiej krytyki tego programu i wzrostu niezadowolenia społecznego. Przeciwnicy Balcerowicza uznali, że efekty realizacji programu s± bardzo dalekie od jego założeń. rzeczywistymi efektami realizacji programu w latach 1989-1993 było bezrobocie sięga­jące 3 mln osób, pogłębienie się pauperyzacji ogromnej większości społeczeństwa (40%ludzi żyło w 1993 r. poniżej minimum socjalnego), zmniejszenie się realnych płac, rent i emerytur o ok.30% i o 50% dochodów rolników, oraz znaczny regres w pozostałych dziedzinach życia jak kultura, oświata, szkolnictwo, służba zdrowia itd.

Rządy SLD-PSL i wyniki gospodarki polskiej w latach 1994-1998.
Jednym z wyników wprowadzania szeregu kompleksowych reform systemu państwowego w latach 1989-1993 by wzrost rozczarowania społecznego. Pojawiło się ono zarówno z powodu braku radykalnej poprawy sytuacji materialnej ludności (pomimo utrzymania wysokich wręcz rosnących wy­datków na cele społeczne w wysokości 15-30% PKB), jak i spowolnienia oczekiwanych reform poli­tycznych. Wszystko to ułatwiło partiom post-komunistycznym, odbudowę wpływów politycznych przy okazji kolejnych wyborów parlamentarnych w Polsce. We wrześniu 1993 r. polski elektorat głosując na zreformowaną partię socjalistyczną i chłop­ską, które rządziły w kraju przed 1989 rokiem zapewnił im absolutną większość w parlamencie. Głównym zadaniem dla nowych władz stało się utrzymanie stabilizacji w kraju i kontynuacja procesu przeobrażeń polskiej gospodarki. W tym samym okresie pojawiły się fatalistyczne prognozy "rodzą­cego się zagrożenia" odwrócenia się od kierunku dotychczasowych reform i groźba zaprzepaszcze­nia osiągnięć gospodarczych z lat ubiegłych. W okresie rządów koalicja SLD-PSL zaproponowała program "Strategia dla Polski". Według Danuty Huebner "program ten jest przykładem makroekonomicznego programu stabilnego wzrostu, w którym główną rolę odgrywają makroekonomiczne agregaty z obszaru równowagi wewnętrznej i zewnętrznej jak inflacja, bezrobocie i zadłużenie, oraz szeroko zdefiniowane sektory typu wieś, za­bezpieczenie społeczne, banki. "Strategia" przyjęła neoklasyczne założenie, że zmiana gospodarcza musi odbywać się w warunkach makroekonomicznej stabilizacji i ograniczonej inflacji. "Strategia" po­jawiła się w określonym momencie historycznym, w okresie pewnego zmęczenia transformacją, sil­nego zapotrzebowania na pewien program, który wyzwoli nową falę przyzwolenia społecznego na kontynuację reform". Nowe rządy kontynuowały kilka podstawowych zasad jak:
ograniczenia monetarne
ograniczenia fiskalne
liberalizacja handlu i cen
dalsze tworzenie instytucji rynkowych
opanowywanie procesu inflacji.
Priorytetami rządzącej koalicji były: szybki wzrost gospodarczy, stabilizacja systemu makro­ekonomicznego, poprawa warunków życia, zmniejszenie inflacji cenowej, równoważenie bilansu handlowego, jak również szybka integracja z Unią Europejską. Uzupełnieniem "Strategii dla Polski" stał się "Pakiet 2000", średniookresowy program gospodarczy przyjęty przez Radę Ministrów w 1996 roku. Zasadnicze hasła tego programu to wzrost, stabilizacja i konkurencyjność. Jego autor wicepre­mier Grzegorz Kołodko podkreślał, że wprowadzenie zaproponowanych w nim rozwiązań wpłynie na utrzymanie pozytywnych tendencji w gospodarce i dalszy rozwój. Wpływ "Strategii" i "Pakietu 2000" na rozwój gospodarczy w latach 1994-1998.

Podstawy ekonomiczne.
Po gwałtownym spadku produkcji w latach 1990 i 1991, Polska stała się pierwszym krajem, który zaczął odnotowywać wzrost gospodarczy. Istotnym sukcesem było również opanowanie infla­cji, którą udało się w 1993 roku zatrzymać na poziomie 35,3%. Tendencja wzrostowa towarzyszyła również innym sektorom gospodarki, a w latach 1994-1997 jeszcze bardziej się umocniła. Po po­czątkowym okresie, w którym popyt był pobudzany przez eksport, od 1993 roku dominującym czyn­nikiem wzrostu stało się spożycie. W 1995 r. inflacja obniżona została do poziomu 14,9%. Wzrost zróżnicowania dochodów oraz bezrobocie wymusiły wzrost nakładów na bezrobotnych i dotowania wcześniejszych emerytur. Wiele trudności przysparzała zmiana organizacji przedsiębiorstw państwo­wych, w szczególności ich przekształcenie w jednostki osiągające i nastawione na zysk.

Produkcja.
Od 1992 r. PKB zaczął wzrastać i w latach 1994-1997 towarzyszyła mu już tylko tendencja wzrostowa. W 1994 r. PKB wzrósł o 5,2%, a rok później osiągnął rekordową wielkość 7,0%. Od 1996 r. nastąpił niewielki spadek tendencji wzrostowej i PKB rósł w tempie około 6% rocznie. Szczególne znaczenie dla gospodarki miał wzrost produkcji przemysłowej. Konsekwencją zmian produkcji, stały się zmiany w strukturze produkcyjnej gospodarki. Udział przemysłu ciężkiego zmalał podczas gdy wzrósł udział przemysłu środków transportu, paliw i żywności. Zmieniła się również struktura zatrud­nienia. Następował stały spadek zatrudnienia w przemyśle, na korzyść usług. Wiele nowych przed­siębiorstw dobrze radziło sobie w nowych warunkach gospodarczych, jednak wciąż duże przedsię­biorstwa państwowe, jak kopalnie, stocznie i huty źle radziły sobie w istniejących warunkach. Ich za­dłużenie wzrastało, a wraz z nim obciążenia dla budżetu państwowego.

Handel zagraniczny.
Po dość dynamicznym wzroście w pierwszych dwóch latach transformacji, tempo wzrostu eksportu zaczęło obniżać się na korzyść wzrostu importu. W rezultacie Polska zaczęła odnotowywać deficyty w handlu zagranicznym. Według ekonomistów gwałtowny wzrost importu wynika z oddziały­wania trzech czynników. Czynniki te to zmieniająca się struktura gospodarki, oczekiwanie na zmiany podatkowe i kursów wymiany oraz nadwyżka popytu nad podażą. Od 1994 roku eksport zaczął po­nownie wzrastać, gdyż nastąpiło żywienie w Europie Zachodniej jak również ze względu na wzrost konkurencyjności produktów polskich. Kondycję polskiej gospodarki poprawiły również porozumienia związane z obsług± zadłużenia z Klubem Paryskim oraz z Klubem Londyńskim. W ich wyniku część długu została umorzona, a spłaty rat kapitałowych do 2002 roku pozostaną na stałym poziomie. Po­rozumienia te znacznie poprawiły wskaźniki zadłużenia zagranicznego, jednak mimo to Polska wciąż jest jednym z najbardziej zadłużonych państw w Europie Środkowej.

Wzrost cen.
Dzięki podjętym reformom w ramach planu Balcerowicza udało się zahamować hiperinflację, jednak wciąż poziom inflacji kształtował się na zbyt wysokim poziomie, a tempo zmniejszania się in­flacji uległo spowolnieniu. Na wzrost cen miała wpływ przede wszystkim stopniowe wprowadzanie cen rynkowych energii elektrycznej, cen środków transportu publicznego i czynszów kontrolowanych przez państwo, a także wprowadzenie podatku VAT. Mimo wprowadzenia restrykcyjnej polityki po­datkowej i pieniężnej nie udało się zbić inflacji do poziomu jednocyfrowego. Jednym z sukcesów było zahamowanie tempa wzrostu deficytu budżetowego, który spadł poniżej 3% PKB co sprawia, że Pol­ska spełnia kryterium z Maastricht.

Zatrudnienie.
W pierwszych latach transformacji bezrobocie z zerowego osiągnęło jeden z najwyższych wskaźników w Europie sięgając w 1994 roku 16% ogółu zatrudnionych. Tym samym Polska podzieli­ła się na regiony mniej lub bardziej dotknięte tym zjawiskiem, co sprawiło że różnice regionalne jesz­cze bardziej powiększyły się. Od 1995 r. Polska odnotowuje nieznaczne spadki bezrobocia, które w opinii wielu specjalistów w znacznej części nie wynikaj± z poprawienia się sytuacji na rynku pracy lecz ze zmniejszenia liczby zarejestrowanych bezrobotnych, którym przestał przysługiwać zasiłek dla bezrobotnych. Wciąż wysoki odsetek bezrobotnych jest wynikiem po­stępującej restrukturyzacji przedsiębiorstw dochodów ludności.
W wyniku wzrastającego niezadowolenia społecznego władze podjęły działania mające zła­godzić wpływ wysokiego bezrobocia w regionach objętych kryzysem. W tym celu stworzono kredyty preferencyjne w ramach Funduszu Pracy, które zostały wykorzystane do walki z bezrobociem w re­gionach najbardziej dotkniętych. Wprowadzono również ulgi podatkowe, a także ulgi na szkolenie dla inwestorów, którzy stworzą nowe miejsca pracy w regionach o największym bezrobociu.

Sytuacja ekonomiczna w Polsce w latach 1994-1999.
 Wyszczególnienie  
 Zmiany w %         w latach  		    1994       1995       1996       1997       1998       1999   
 *PKB 5,2 7,0 6,1 7,0 4,9 4,5
 Stopa bezrobocia 16,0 14,9 13,2 10,3 10,4 10,8
 Ceny 32,2 27,8 19,9 14,9 11,8 7,6
 Płace realne 0,5 3,0 5,7 6,0 5,6 5,9
 Eksport 21,9 32,8 10,3 9,0 3,9 2,6
 Deficyt budżetowy %PKB 2,7 2,6 2,5 1,4 2,3 2,3
 saldo handlu zagr.% PKB 0,6 0,5 - 2,8 - 5,0 - 5,6 - 6,8
 PKB per capita w USD** 5900 6600 6900 7500 8000 8500

Uwagi:
* prognozy ** PKB per capita według parytetu siły nabywczej
Źródło: opracowanie własne na podstawie Ibn GR. Rzeczp. 25 kwiecień 1997 s.13, 25 lipiec 1997,s.12 , Rzeczp z 29 stycznia 1999 s.11 oraz Research reports Wiener WIIW No 243 luty 1998, s.43.

Prognozy dalszego rozwoju gospodarczego.
Rok 1999 podobnie zresztą jak 1998 ma być kolejnym rokiem, w którym Polska odnotuje wzrost powyżej 4%. Prognozy są dobre bo przewiduj± dalszy spadek inflacji i niewielki wzrost bezro­bocia. Złoty pomimo trudności związanych z powodzi± i kryzysem rosyjskim pozostał stabilny w przeciwieństwie do czeskiej korony. Wynika to między innymi ze znacznie lepszych danych makro­ekonomicznych gospodarki polskiej. W Polsce odnotowano o wiele wyższą stopę wzrostu niż w Cze­chach, szybszy przyrost produktywności, postęp w reformach strukturalnych, rosnące rezerwy dewi­zowe i mniejszy deficyt w handlu zagranicznym.
Z kolei pozycja Polski w handlu zagranicznym ule­gła pogorszeniu i wła­śnie ten stan może zaszkodzić rozwojowi gospodarczemu w przyszłych latach. Tak pozytywne oceny naszej gospodarki nie oznaczaj± jednak, że znacznie wyprzedziliśmy w osią­gnięciach transformacyj­nych naszych południowych sąsiadów.
W niektórych dziedzinach wciąż pozostajemy daleko w tyle. Przykładem tego jest liberaliza­cja rynku kapitałowego, dla przykładu dzienny obrót dewizami ma w Polsce wartość ok. 0,5 mld USD, a w Czechach dziesięciokrotnie więcej. Oprócz tego w Polsce w wyniku dużej prywatyzacji przeszło w ręce prywatne o połowę mniej przedsiębiorstw bo zaledwie 1/4 a w Czechach aż1/2. W związku z tym w Polsce tylko 60% PKB jest wytwarzane w sektorze prywat­nym, w Czechach 75% PKB. Poza tym mimo rekordowych napływów inwestycji wciąż ich wielkość na głowę mieszkańca po­zostaje w tyle za innymi państwami, a PKB per capita również znacznie od­biega od osiąganego w Czechach.
Pomimo zadowalających wskaźników makroekonomicznych w Polsce niezbędna jest konty­nuacja reform rynkowych, ich przyspieszenie szczególnie jeśli chodzi o prywatyzację sektora górni­czego, którego rosnące zadłużenie stanowi z roku na rok coraz większe obciążenie dla budżetu pań­stwowego. Według wielu specjalistów pomimo tego, że oficjalny deficyt budżetowy jest całkiem niski, to bez ograniczenia wydatków rządowych niezwykle trudne będzie obniżenie inflacji i utrzymanie tempa wzrostu gospodarczego. Mimo wysokiej stopy wzrostu gospodarczego, inflacja w Polsce wciąż jest zbyt wysoka co może utrudnić dalszy wzrost gospodarczy.
Prognozy wydają się jednak bardzo obiecujące i być może już w 1999 roku Polska będzie od­notowywała jednocyfrowy wzrost cen. Niezbędne jednak wydaje się w najbliższych latach ustabilizo­wanie kursu walutowego (zamiast obecnej pełzającej dewaluacji), bardziej skuteczna kontrola poda­ży pieniądza i polityki stóp procentowych, znaczne obniżenie wydatków państwowych (np. poprzez likwidację subsydiów dla sektora państwowego i rolnictwa), redukcja obciżeń podatkowych wraz z ograniczeniem ulg i zwolnień. Tymczasem kierunki niezbędnych zmian należ± do tych, które niechęt­nie się podejmuje z uwagi na małą popularność polityczną.
Przed rządzącą koalicją rządową stoi bardzo wiele wyzwań w tym przeprowadzenie czterech najważniejszych reform sektora publicznego a mianowicie reformy samorządowej, ubezpieczeń spo­łecznych, szkolnictwa i służby zdrowia.
Szacunek kosztów zamierzonych reform jest dramatyczny, co oznacza, że zapowiedziany program naprawy Rzeczypospolitej może się zmniejszyć i odwlec w czasie bo możliwości s± ograni­czone. Być może trzeba będzie szczerze powiedzieć społeczeństwu, w jakim stanie jest państwo i na co nas stać. A tego żaden polityk nie lubi. To właśnie będzie chwila prawdy. Najprostszym wnio­skiem dla zbyt wysokich kosztów przeprowadzenia reform byłoby jednak wypracowanie i pokazanie publiczności harmono­gramu reform na cztery lata, zwłaszcza że niektóre z projektów reform s± jesz­cze nie do końca dopracowane merytorycznie i finansowo np. reforma służby zdrowia czy też refor­ma szkolnictwa.
Już od 1999 roku Polaków czekają istotne zmiany, czy ich kierunek okaże się słuszny to na­prawdę obiektywnie będą mogły ocenić następne pokolenia. Jedno nie ulega wątpliwości, że s± one konieczne, gdyż tak naprawdę proces transformacji w głównej mierze zależy od wprowadzania re­form mających charakter długookresowy. Na razie koalicja rządowa boryka się z coraz większymi trudnościami. Wydaje się, że przyzwolenie społeczne na dokonywanie reform wyczerpuje się. Wiele problemów związanych jest z reform± służby zdrowia, a także szkolnictwa. Po strajkach anestezjolo­gów, również rolnicy wyrazili swoje niezadowolenie obecną sytuacją w rolnictwie, paraliżując trans­port w całym kraju.
Narastające wciąż żądania poszczególnych grup zawodowych zagrażają lub mógą całkowi­cie uniemożliwić reformy, na które i tak nie ma już w budżecie więcej pieniędzy. Czy rządowi polskie­mu uda się stłumić strajki i zrealizować do końca zaplanowane reformy pokaże najbliższa przy­szłość. Jest to bardzo ważna kwestia dla Polski, której powinno zależeć na utrzymaniu dotychczaso­wego kierunku zmian, który do tej pory spotykał się z przychylnymi ocenami UE.

1999 r.

Powrót do poprzedniej strony