Nadejście świata dwubiegunowego i kryzys średnich mocarstw.
Część druga, 1919-1942


Powojenny porządek międzynarodowy.
Po wielkiej wojnie światowej zwycięskie państwa ustaliły w 1919 r. nowy porządek międzyna­rodowy w Traktacie Wersalskim. Ze względu na mnogość trudnych problemów, tyczących zwłaszcza Europy Wschodniej i Bliskiego Wschodu, niektóre z nich rozstrzygnięte zostały dopiero w 1920, a nawet 1923 roku.
Na mapie Europy pojawiły się nowe państwa: Polska, Czechosłowacja, Austria, Węgry, Jugo­sławia, Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa, na terytoriach Rzeszy Niemieckiej, carskiej Rosji i byłych Austro-Węgier. Niemcy utraciły ponad to pewne terytoria na rzecz Francji, Dani i Belgii., oraz wszyst­kie swe posiadłości kolonialne w Afryce i na Pacyfiku. Zaś Turcja swe dotychczasowe prowincje w Małej Azji, przekształcone w kraje mandatowe Francji i Wielkiej Brytanii.
Ponad to Traktat Wersalski narzucił Niemcom ostre ograniczenia w zakresie wielkości sił lą­dowych i marynarki wojennej, zakazując w ogóle posiadania lotnictwa, czołgów i okrętów podwod­nych. W celu dalszego uzgadniania i załatwiania bieżących problemów międzynarodowych na Kon­ferencji Wersalskiej powołana została ogólnoświatowa Liga Narodów, z siedzibą w Genewie.
Po 1920 r. zmieniła się zasadniczo panorama mocarstw światowych. Niemcy w wojnie ponio­sły zdecydowaną klęskę, Austro-Węgry przestały istnieć, podobnie carska Rosja, zaś rewolucyjna Rosja Radziecka wycofała się w izolację. Podobnie Stany Zjednoczone, mimo że po I wojnie świato­wej stały się zdecydowanie najpotężniejszym państwem świata, Kongres USA odrzucił nawet Traktat Wersalski. Japonia zachowywała się na arenie międzynarodowej nader spokojnie. Natomiast w dy­plomacji światowej dominowały absolutnie Wielka Brytania i Francja, które jednakże w wyniku wojny uległy znacznemu osłabieniu i zadłużyły się mocno wobec USA. Tak więc mimo zdruzgotania Europy przez wojnę, wydawać się mogło, że świat nadal jest europocentryczny.
W rzeczywistości produkcja przemysłowa w Europie w 1920 r. zmniejszyła się w stosunku do 1913 r. do 77,3%, a w ZSRR nawet do 12,8%. Natomiast w USA wzrosła do 122,2%, zaś w reszcie świata do 109,3%. Europa poniosła też ogromne straty ludzkie w latach wojny, wynoszące bez uwzględnienia Rosji ok. 8 mln żołnierzy i ludności cywilnej, 15 mln zostało ciężej rannych. Zaś straty ZSRR, powiększone o wojnę domową, wyniosły drugie tyle. Dodatkowo w Europie Zachodniej nie wiele mniej ofiar pochłonęła wielka epidemia grypy w latach 1918-19.
Natomiast dla USA, Kanady, Australii i niektórych państw Ameryki Południowej I wojna świa­towa, a dokładniej zapotrzebowanie na produkty przemysłowe, surowce i żywność przez państwa europejskie, stało się bodźcem dużego rozwoju gospodarczego. Według prognoz ekonomistów z 1908 r., przy utrzymaniu ówczesnego tempa rozwoju, do 1926 r. produkcja przemysłowa USA miała przekroczyć łączną produkcję wszystkich krajów Europy w 1926 r. Wielka wojna w Europie sprawiła, że stało się to już w 1919 roku. Lecz zakończenie wojny poważnie zakłóciło szybki rozwój i stworzył wielkie perturbacje gospodarki tych państw. Mianowicie wobec braku popytu przestały pracować licz­ne fabryki zbrojeniowe, stocznie, huty, a w konsekwencji pojawiła się armia bezrobotnych.
W wyniku stopniowej odbudowy własnego rolnictwa w Europie, wystąpił też nadmiar żywno­ści i załamanie się jej cen na rynkach światowych. Zaś wielkie pożyczki pieniężne, jakie państwa sa­telickie Ententy, zaciągnęły we Francji i Wielkiej Brytanii, a te dwa państwa w Stanach Zjednoczo­nych, okazały się nie możliwe do spłacenia. Zwłaszcza, że Niemcy nie były w stanie i odmawiały spłaty, nałożonych na nie reparacji wojennych, a ZSRR odmawiał pokrycia pożyczek, zaciągniętych przez carską Rosję. Poszczególne rządy próbowały ratować swe finanse przez wprowadzenie ogra­niczeń w handlu zagranicznym, rezygnacji z pokrycia pieniądza w złocie, a głównie przez dewalu­ację krajowej waluty, co w szeregu krajach środkowej Europy spowodowało hiperinflację, dezorgani­zującą ich gospodarkę całkowicie.
Europa odbudowywała się jednakże powoli ze zniszczeń wojennych i powojennej zapaści fi­nansowej. Przyczyniły się do tego różne międzynarodowe uzgodnienia, jak amerykański Plan Dawe­sa z 1924 r. i Traktat Younga z 1928 r., które poważnie złagodziły reparacje wojenne Niemiec. Przy tym centrum światowych finansów przeniosło się z Londynu i Amsterdamu do USA, jako największe­go bankiera-wierzyciela światowego.
W październiku 1929 r. na giełdzie nowojorskiej spadły gwałtownie kursy wszystkich akcji, co stało się początkiem wielkiego kryzysu finansowego, jaki rozprzestrzenił się prawie na wszystkie kra­je świata, oprócz ZSRR. Towarzyszyły mu bankructwa, zadłużanie się firm i przedsiębiorstw, spadek wszelkiej działalności produkcyjnej. Do 1932 r. produkcja przemysłowa w wielu krajach obniżyła się o połowę, a światowy handel skurczył o jedną trzecią. Ta ogólnoświatowa depresja gospodarcza i wywołane przez nią wielkie bezrobocie, odbiły się rychło na polityce międzynarodowej. Zaciekła kon­kurencja gospodarcza wzmogła antagonizmy narodowe, a skrajni politycy i ich partie obwiniali za zaistniała sytuację aktualne rządy, lub inne narody. W wyniku napięć społeczno-politycznych, upadły rządy w Republice Weimarskiej.
Równolegle narastała w Europie destabilizacja polityczna, do której głównie przyczyniały się: działalność europejskich mocarstw kolonialnych w ich zamorskich posiadłościach, „kwestia niemiec­ka” tycząca rewizji Traktatu Wersalskiego, zabiegi Francji wokół formowania sojuszu Małej Ententy i wrogi stosunek Zachodu do ZSRR.
Po I wojnie światowej w szeregu krajów kolonialnych Afryki i Azji nasiliły się ruchy niepodle­głościowe. Powstały w rym celu różne partie polityczne i organizacje narodowe, jakie mocarstwa ko­lonialne zwalczały, przez aresztowania przywódców i przy użyciu sił policyjnych i wojska. Do poważ­niejszych rozruchów, oraz represji i walk, z nimi związanych, dochodziło zwłaszcza w brytyjskich In­diach i Egipcie, holenderskiej Indonezji, francuskiej Algierii i Maroku. Równocześnie państwa kolo­nialne kontynuowały swą ekspansywna politykę terytorialną i gospodarczą. Włochy w 1935 r. doko­nały agresji na ostatnie niepodległe państwo w Afryce, Cesarstwo Abisynii, zaś Japonia zaatakowała kontynentalne Chiny, co niektórzy historycy uważają za początek II wojny światowej.
W powstałej po I wojnie światowej niemieckiej Republiki Weimarskiej, większość społeczeń­stwa uważała warunki Traktatu Wersalskiego jako niesprawiedliwe i upokarzające dla Niemców. Do­tyczyło to zwłaszcza wielkiej kontrybucji pieniężnej oraz pozbawienia Niemiec znacznych terytoriów, zwłaszcza Gdańska i Wielkopolski, oraz oddzielenia Wschodnich Prus od reszty kraju przez polski korytarz pomorski. Na tym tle narodził się ostry rewizjonizm i „kwestia niemiecka”, które przyczyniły się do przejęcia w 1933 r. władzy w Niemczech przez radykalną nacjonalistyczno-faszystowska par­tię pod wodzą Hitlera.
Jego polityka, wykorzystując rewizjonizm jako pretekst, doprowadziła w 1939 r. do wybuchu II wojny światowej.

Rzucający wyzwanie.
Rozwijające się w powojennym świecie nacjonalizmy stały się podstawą rasistowsko-faszy­stowskich ideologii, jakie opanowały szereg państw i narodów, destabilizując istniejący porządek społeczno-polityczny świata. Wyróżniały się w tym zakresie trzy państwa-mocarstwa regionalne: Włochy, Japonia i Niemcy, które rzuciły światu wyzwanie do panowania nad całym globem ziemskim.
Włochy, wśród krajów Europy Południowej, rozwijały się najszybciej, odzyskując status mo­carstwa regionalnego pod faszystowskimi rządami Mussoliniego. W kraju realizowano ambitne plany rozbudowy przemysłu, zwłaszcza samochodowego, lotniczego, hutniczego, zbrojeniowego, budowy okrętów. Prowadzono osuszanie i melioracje błot w dolinie Padu, modernizację szlaków drogowych i kolejowych. Najsłabszym ogniwem gospodarki było rozdrobnione rolnictwo, niewydajne, chronione przez cła graniczne, oraz związane z nim mała wydajność pracy, analfabetyzm, ukryte bezrobocie, zróżnicowanie gospodarcze regionów, ogólne zacofanie cywilizacyjne.
W 1935 r. włochy dokonały agresji zbrojnej na Abisynię w Afryce, zajmując ją w ciągu dwulet­niej wojny, przy zdecydowanej przewadze technicznej swych wojsk. Zaangażowały sięnastępnie, również na dużą skalę, w wojnie domowej w Hiszpanii (wraz z Niemcami) po stronie faszystowskie­go puczu gen, Franco. Obie te wojny, toczone w latach 1935-39, były wielkim obciążeniem skarbu państwa i spowodowały wyczerpanie wszelkich jego rezerw finansowych.
Włochy brały również aktywny udział w dyplomacji europejskiej. Między innymi w 1923 r. były, obok Wielkiej Brytanii gwarantem układu locarneńskiego w sprawie granicy francusko-niemieckiej. Zaś w 1938 r. wzięły udział w Układzie Monachijskim, w którym III Rzeszy Niemieckiej przyznano te­rytoria czeskich Sudetów, zamieszkałych w większości przez ludność niemiecką. Do II wojny świato­wej przystąpiły po stronie Niemiec, przy czym nie były do niej odpowiednio przygotowane, dysponu­jąc już przestarzałymi samolotami, czołgami, bez nowoczesnych systemów łączności, a jednie z wy­różniającą się marynarką wojenną, rywalizującą o panowanie na Morzu Śródziemnym z marynarką Wielkiej Brytanii.
Japonia w czasie I wojny światowej była sojusznikiem państw Ententy i walczyła z niemiecki­mi wojskami kolonialnymi w Chinach i na Wyspach Bismarcka na Pacyfiku. W wyniku licznych kon­traktów handlowych na dostawy, zwłaszcza surowców i broni, jej import i eksport w czasie wojny ule­gły potrojeniu, produkcja stali i cementu wzrosła dwukrotnie, nastąpił też znaczny postęp w rozwoju przemysłu chemicznego i elektrotechnicznego. W ogóle produkcja przemysłowa Japonii wzrosła wtedy bardziej niż w USA. To tempo wzrostu utrzymywało się potem aż do 1938 r., to też pod wzglę­dem ogólnego wzrostu gospodarczego, Japonia w okresie międzywojennym ustępowała tylko Związ­kowi Radzieckiemu.

Wskaźniki produkcji przemysłowej w latach 1913-1938 (rok 1913=100).
 Kraje / Lata      1920       1926       1932       1938   
 Świat 93,2 126,5 108,4 182,7
 Stany Zjednoczone 122,2 156,1 93,7 143,0
 Niemcy 39,0 90,9 70,2 149,3
 Wielka Brytania 92,6 78,8 82,5 117,6
 Francja 70,4 129,8 105,4 114,6
 ZSRR 12,8 100,3 326,1 857,3
 Włochy 95,2 162,8 123,3 195,2
 Japonia 176,0 264,9 309,1 552,0

Rozwój przemysły wymagał jednakże coraz większego importu surowców: rudy żelaza, wę­gla, miedzi, ropy naftowej, których brakowało na wyspach japońskich. W celu uzyskania dostępu do tych surowców Japonia dokonała w 1931 r. agresji na Chiny Północne i zajęła prowincje Mongolię Wewnętrzną i Mandżurię oraz planowała dalsze wielkie podboje w regionie Pacyfiku, zbrojąc się w tym celu coraz bardziej. Gdy suma wydatków na zbrojenia w latach 1931-32 wyniosła 45% ogólnych wydatków państwa, to w w latach 1936-37 już 47%, a w 1938 r. aż 70%. Szczególnie rozbudowana została marynarka wojenna, wyposażona w największe na świecie ciężkie krążowniki i 10 lotniskow­ców, dysponujących 3 tys. samolotów. W 1941 r. wojska lądowe liczyły ponad milion żołnierzy i dwa miliony wyszkolonych rezerwistów. Przy czym żołnierza japońskiego cechował fanatyczny patriotyzm i gotowość poświęcenia, nawet życia, za ojczyznę i cesarza.
Słabością polityki japońskiej były natomiast brak koordynacji i zgody co do celów i metod pro­wadzenia wojny, w sztabach wojsk lądowych i marynarki wojennej. Ci pierwsi za cel wojny widzieli zdobycie kontynentalnej Azji, a za głównych wrogów uważali ZSRR i Chiny. Dla drugich celem głów­nym było opanowanie wysp Azji Południowo-wschodniej i dominacja na Pacyfiku, zaś głównymi wro­gami Wielka Brytania i Holandia. Zgodnie z tezą lądową, Japonia w 1937 r. nasiliła wojnę w środko­wych Chinach, zajmując Szanghaj, Kanton i Nanking. Chińskie wojska Czang Kaj-szeka ponosiły wielkie straty i cofały się w głąb kontynentu, ale nie poddawały się.
Natomiast w sprowokowanym, na terenie Mongolii Zachodniej, starciu z siłami zbrojnymi Związku Radzieckiego, Japończycy ponieśli w sierpniu 1939 r. dotkliwą klęskę, ulegając przewadze technicznej rosyjskich samolotów, czołgów i artylerii, po czym spiesznie zawarli pakt o wzajemnej nieagresji. Później, mimo obowiązującego Paktu Antykominternowskiego i nawoływań Hitlera do włą­czenia się do wojny z ZSRR, na to się nie zdecydowali. Natomiast w dniu 8 grudnia 1941 r. japoń­skie samoloty, przewiezione na 4 lotniskowcach, zaatakował y i zbombardowały bazę morską Pearl Harbour na Hawajach, niszcząc znaczną ilość cumujących tam dużych okrętów USA. W dniu na­stępnym Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Japonii.
Niemcy, po klęsce poniesionej w I wojnie światowej, przez kilkanaście lat znajdowały się w permanentnym kryzysie społecznym i gospodarczym. Przekształcone przez Traktat Wersalski w de­mokratyczną Republikę Weimarską, targane były przez liczne strajki i spory klasowe i partyjne, zaś gospodarka państwa, obciążona wielkimi reparacjami wojennymi i hiperinflacją, odbudowywała się bardzo wolno, osiągając przedwojenny poziom produkcji przemysłowej dopiero w 1928 r. Lecz już w następnym roku światowy kryzys finansowy, zrodzony w USA, sprawił, że produkcja przemysłowa w Republice spadła do 58% w stosunku do 1928 r., a bezrobocie wzrosło z 1,4 mln do 5,6 mln. Przez cały okres istnienia Republika Weimarska nie wiele znaczyła też na forum międzynarodo­wym.
Sytuacja ta uległa diametralnej zmianie w 1933 r., po przejęciu władzy w państwie przez Hi­tlera i jego radykalnej narodowo-faszystowskiej partii. Głosił on konieczność zerwania ustaleń Trak­tatu Wersalskiego, które ponoć były krzywdzące i upokarzające dla narodu niemieckiego. W szcze­gólności domagał się anulowania kontrybucji, narzuconych ograniczeń wielkości i uzbrojenia armii niemieckiej oraz rewizji granic. Dla realizacji tych żądań należało przede wszystkim odbudować III Rzeszę Niemiecką jako mocarstwo europejskie, a nawet światowe. Te rewolucyjne hasła były zgod­ne z rewizjonistycznymi przekonaniami znakomitej większości społeczeństwa niemieckiego, które z entuzjazmem poparło reżym Hitlera.
Autorytarne rządy Fuehrera wzmocnić miała ideologia rasowej wyższości narodu niemieckie­go, a szerzej germańskiego, co wkrótce stało się też uzasadnieniem dla wprowadzenia szerokich re­presji, zwłaszcza wobec mniejszości żydowskiej, cygańskiej i słowiańskiej, traktowanych jako podlu­dzi. Gospodarka została zmobilizowana i poddana decyzjom rządu (wodza – Fuehrera), jej głównym zadaniem stała się odbudowa mocarstwowości Wielkich Niemiec.
Faktycznie kontrybucje wojenne zostały wkrótce anulowane przy wsparciu kredytowym USA, zaś istniejący duży potencjał przemysłowy oraz przysłowiowa pracowitość i dyscyplina niemiecka pozwoliły na intensywny wszechstronny rozwój gospodarczy kraju\. Ponad to dzięki podjęciu maso­wych robót jak budowa sieci autostrad, elektryfikacji kraju i rozbudowy przemysłu – zostało także zli­kwidowane dotychczasowe b. wysokie bezrobocie. Lecz najszybciej rozwijane były zbrojenia i rósł potencjał militarny III Rzeszy. W 1938 r. wydatki na zbrojenia wyniosły 52% budżetu państwowego, i były większe, niż łącznie w Wielkiej Brytanii, Francji i Stanach Zjednoczonych.
Słabością tej polityki zbrojeń i planowania podbojów, był brak wielu surowców kopalnych, nie­zbędnych do prowadzenie wojny, które Niemcy musiały importować. Dotyczyło to zwłaszcza: rud że­laza, niklu i miedzi, boksytów, a głównie ropy naftowej. Stąd Hitlerowi bardzo zależało na aneksji czeskich Sudetów, a w marcu 1938 r. wojska niemieckie okupowały całą Czechosłowację, gdzie wy­stępowały niektóre z tych surowców, przy czym Czechy ponad to posiadały nowoczesny przemysł zbrojeniowy. Dlatego też Hitler starał się utrzymać w zależności sojuszniczej Polskę oraz Rumunię, zasobną w bogate złoża ropy naftowej.

Francja i Wielka Brytania.
Francja i Wielka Brytania wyszły z I wojny światowej bardzo osłabione. Były demokratyczny­mi państwami liberalno-kapitalistycznymii, miały wiele podobnych wewnętrznych problemów spo­łecznych i prowadziły podobną politykę zagraniczną, której głównym celem było utrzymanie status quo w Europie i świecie, ustalonego w Traktacie Wersalskim.
W pierwszej dekadzie powojennej Francja była bardziej aktywna w polityce europejskiej niż Wielka Brytania. Po kłopotach finansowych, związanych z zadłużeniem wojennym i dewaluacją fran­ka, gospodarka francuska po 1926 r. znacznie się rozwinęła. Np. produkcja stali z 3 mln t w 1920 r. powiększyła się do 9,7mln t w w 1929 r., a produkcja samochodów z 4 tys, do 254 tysięcy. Wielki światowy kryzys finansowy lat 1929-32 w niewielkim stopniu dotknął Francję wobec jej mniejszego uzależnienia od rynków światowych niz np. Wielkiej Brytanii.
Lecz po 1933 r. gospodarka francuska zaczęła się jednakże systematycznie obniżać i proces ten trwał do 1938 r., gdy produkcja przemysłowa we Francji stanowiła tylko 83% produkcji z 1928 r., zaś wskaźnik dochodu narodowego PKB był o 18% niższy. Równolegle zmniejszył się potencjał mili­tarny Francji i to w czasie, gdy Niemcy zbroiły się na potęgę i stawały się coraz groźniejsze.
Trudnościom gospodarczym, powodującym spadek możliwości obronnych Francji, towarzy­szyły niechęć i strach przed wojną społeczeństwa francuskiego, które w czasie I wojny światowej po­niosło szokujące straty ludzkie i materialne. Poza tym było ono przez cały czas międzywojnia we­wnętrznie skłócone socjalnie, politycznie i ideologicznie, niespójne, przy czym gospodarcze niepo­wodzenia, inflacje, walka o 40-godzinny dzień pracy, także wojna w Hiszpanii i faszyzmy włoski i nie­miecki, podziały te pogłębiały. To rozchwianie społeczne przejawiało się też w ciągłych zmianach ga­binetów rządowych, których w latach 1930-40 było aż 24.
Równie niewydolne i skostniałe były dowództwo i sztaby wojskowe, złożone z podstarzałych weteranów I wojny światowej. Nie potrafili oni wypracować jednolitej strategii wojennej, byli niechęt­ne nowym rodzajom broni (czołgi, samoloty) oraz lekceważyli niemieckie zagrożenie. I tylko dyplo­macja francuska stwarzała wrażenie, że Francja utrzymuje wciąż pozycję pierwszoplanowego mo­carstwa europejskiego. Lecz faktycznie polityka Francji była w pełni uzależniona i liczyła już tylko na Wielką Brytanię.
Jednakże również znaczenie i pozycja Wielkiej Brytanii po I wojnie światowej znacznie się umniejszyły. Politycy brytyjscy też zajmowali się przede wszystkim wewnętrznymi kwestiami społecz­nymi, a ponadto od spraw europejskich odciągały ich, w dużym stopniu, problemy imperialne, w tym postępująca emancypacja dominiów Kanady, Południowej Afryki i Australii, oraz sprawy ochrony da­lekowschodnich posiadłości na Pacyfiku przed Japończykami. Także w zakresie produkcji przemy­słowej Wielka Brytania utraciła swą drugą pozycję po USA, zajmując czwarte miejsce, gdyż w latach 30-tych wyprzedziły ją także ZSRR i Niemcy. Zmalał również udział handlu brytyjskiego w świato­wych obrotach handlowych z 14,15% w 1913 r. do 9,8% w 1937 r.
Po nieustającej stagnacji, dopiero po 1934 r. zaznaczył się w Wielkiej Brytanii pewien wzrost produkcji przemysłowej, dotyczący zwłaszcza przemysłów: lotniczego, samochodowego, petroche­micznego i elektrotechnicznego. Natomiast adekwatnie do sytuacji gospodarczej kraju, Brytania na początku lat 30-tych znacznie zmniejszyła swe wydatki na cele obronne. I dopiero po rozpoczęciu szerokich zbrojeń przez III Rzeszę Niemiecką i po kryzysie abisyńskim, zaczęto poważniej zwięk­szać własne wydatki wojskowe, gdy Niemcy posiadały już znaczną przewagę w wojskach lądowych, broni pancernej, lotnictwie, artylerii, za wyjątkiem marynarki wojennej.
To też szefowie sztabów brytyjskich ostrzegali kierownictwo państwowe, że imperialne siły zbrojne nie będą w stanie, w równoczesnej wojnie z Japonią, Włochami i Niemcami zapewnić obro­nę interesów imperium, nadmiernie rozciągniętym, na Dalekim Wschodzie, na Morzu Śródziemnym i w samej Europie. Dyplomacja brytyjska w tym okresie starała się więc intensywnie, by zmniejszyć ilość potencjalnych przeciwników, a pozyskać więcej potencjalnych sojuszników.
Stany Zjednoczone zdecydowane jednak były utrzymać swą izolację polityczną w świecie, nawet nie przystąpiły do Ligi Narodów. Na propozycję Związku Radzieckiego odbyła się w Moskwie latem 1939 t. konferencja w sprawie zawarcia wojskowego paktu bezpieczeństwa Europy, lecz emo­cjonalna niechęć przywódców zachodnich do komunizmu, była tak silna, że zignorowali oni sojusz z Rosja w koalicji antyfaszystowskiej. Państwa wschodnioeuropejskie Polskę i Czechosłowację trakto­wano w Wielkiej Brytanii jako źródło kłopotów, lekceważono też problemy Francji. Równocześnie przeceniano siły Niemiec i Włoch, a nie doceniano własnych możliwości. Stąd rząd brytyjski, w szczególności jego premier Chamberlain prowadzili politykę ustępstw (appeasement) wobec III Rze­szy i kolejnych żądań Hitlera.
Dopiero na wiosnę 1939 r. Wielka Brytania udzieliła gwarancje pomocy wojskowej Polsce, a następnie Grecji, Rumunii i Turcji, jakby odkrywając znaczenie Europy Wschodniej i Bałkanów dla równowagi na kontynencie europejskim. Choć w tym czasie Brytyjczycy nie mieli żadnych szans, by bronić tych terytoriów przed zdecydowanym atakiem niemieckim.

Supermocarstwa poza sceną.
Rosja w wyniku I wojny światowej, rewolucji i wojny domowej poniosła większe straty ludzkie i materialne, niż jakiekolwiek inne państwo świata. Ludność zmniejszyła się z 171 mln w 1913 r. do 132 w 1921 r., odpadły terytoria Finlandii, krajów bałtyckich i Polski. Natomiast produkcja przemysło­wa zmniejszyła się w 1920 r. do 12,8% poziomu z 1913 r. i dopiero w 1926 r. osiągnęła znów poziom przedwo­jenny. W przypadku produkcji rolniczej nastąpiło to dwa lata wcześniej.
W pierwszej dekadzie lat powojennych ZSRR obłożony był embargiem handlowym ze strony zachodnich państw kapitalistycznych, jak również pozbawiony był w ogóle dostępu do kapitałów za­granicznych. Niezbędne środki na odbudowę gospodarki mogły więc pochodzić jedynie ze źródeł krajowych. Ponieważ w Rosji prawie nie istniała średnia klasa, a 78% ludności tkwiło w indywidual­nym, prywatnym rolnictwie, więc zastosowano w całym państwie przymusową kolektywizację grun­tów z kontrolą produkcji rolniczej, wyznaczeniem płac dla pracowników rolnictwa i cen sprzedaży żywności. W ten sposób zmobilizowano pokaźne środki finansowe, a przez rozwinięcie produkcji traktorów i innych maszyn dla kołchozów, przyśpieszono proces przestawienia rolnictwa na prze­mysł. W konsekwencji liczba zatrudnionych w rolnictwie spadła z 72% w 1928 r. do 51% w 1940 r.
Wielkie środki przeznaczono też na oświatę, naukę i siły zbrojne. Np. liczba inżynierów wzro­sła z 47 tys. w 1928 r. do 290 tys w 1941 r. Zaś przede wszystkim zbudowany został potężny prze­mysł. W przedziale lat 1928-1941 wydobycie węgla kamiennego wzrosło z 95,4 do 128 mln t, produk­cja stali z 4,0 do 17,7 mln t, energii elektrycznej – 7-krotnie, traktorów – 40-krotnie. W końcu lat 30-tych produkcja przemysłowa w ZSRR była już większa niż we Francji, Japonii, a nawet w wielkiej Brytanii. Natomiast bardzo wolno wzrastała produkcja rolna, a infrastruktura komunikacji kolejowej i drogowej była wysoce niedorozwinięta, zwłaszcza wobec wielkiego terytorium kraju.
Od 1928 r. rozbudowa gospodarki i w ogóle wszystkie dziedziny życia społecznego Związku Radzieckiego realizowane były w ramach kolejnych 5-letnich planów gospodarczych. Pierwsza pię­ciolatka wykonana została z powodzeniem i bez zakłóceń ze strony wielkiego kryzysu finansowego, jaki dotknął wszystkie zachodnie kraje kapitalistyczne. Natomiast planowane efekty kolejnej pięcio­latki 1933-37 zostały poważnie zakłócona przez przestawienie, w trakcie jej trwania, wielu budowa­nych zakładów na produkcję wojenną. Powodem takiej decyzji było zewnętrzne zagrożenie ze strony Japonii, która dokonała w 1931 r. agresji na terytorium Chin i zajęła Mandżurię, oraz ze strony Niemiec, po przejęciu w 1933 r. władzy przez Hitlera, jawnie deklarującego wrogość i konieczność zniszczenia komuni­stycznego ZSRR.
W następnych latach zagrożenie wojenne w Europie nieustannie narastało. Jej głównymi ele­mentami były: agresja Włoch w Abisynii, aneksja Austrii przez Niemcy, wojna domowa w Hiszpanii, polityka ustępstw Wielkiej Brytanii i Francji wobec kolejnych żądań Hitlera, wreszcie aneksja cze­skich Sudetów i okupacja całej Czechosłowacji przez III Rzeszę w marcu 1939 r. Latem tego roku fiaskiem zakończyła się też konferencja, zwołana w Moskwie w sprawie bezpieczeństwa i pokoju w Europie. To też wszystkie mocarstwa europejskie zbroiły się co raz bardziej. W ZSRR siły zbrojne zwiększone zostały z 500 tys. ludzi w1932 r. d0 1,3 mln w 1935 r. i 4,32 mln w 1941 roku. Zaś wydatki na zbroje­nia wzrosły z 16,3% w 1937 r. d0 32,6% budżetu państwa w 1940 roku. Największą uwagę poświęcono budowie czołgów i samolotów. W szczególności w 1938 r. zbudowano w ZSRR 10382 samoloty wojskowe, podczas gdy we Francji - 3163, Niemczech - 8295, Japonii – 4467, Wielkiej Brytanii – 7940, a w Stanach Zjednoczonych 2195.
Stany Zjednoczone bardzo rozwinęły i wzbogaciły się w czasie I wojny światowej. Po jej za­kończeniu ich produkcja przemysłowa była wyższa niż sześciu kolejnych mocarstw razem wziąwszy. W 1919 r. wyprodukowały 4,5 mln samochodów, gdy drugi co do wielkości producent Wielka Bryta­nia 211 tysięcy. W przeliczeniu na 1 mieszkańca produkcja wyrobów przemysłowych w USA była niemal dwukrotnie wyższa niż w Wielkiej Brytanii lub Niemczech, a dziesięciokrotnie wyższa niż w ZSRR, czy Włoszech. Rosły też szybko ich inwestycje przemysłowe w kraju i za granicą. Stany Zjednoczone posiadały również największe rezerwy złota na świecie.
Natomiast ich znaczenia i wpływy polityczne na świecie były niewielkie, zgodnie zresztą z wolą społeczeństwa, które sprzeciwiało się angażowaniu USA w polityce światowej, z jej dyploma­tycznymi i militarnymi uwikłaniami. Zwłaszcza, że sytuacja międzynarodowa nie zapowiadała jakie­goś większego zagrożenia dla USA. Europejczycy wprawdzie się kłócili, ale ZSRR był izolowany, a Japonia bierna. W tych warunkach Stany Zjednoczone utrzymywały tylko ok. 140 tys. żołnierzy regu­larnych sił lądowych, ale dość duże lotnictwo, a zwłaszcza marynarkę wojenną, z licznymi lotniskow­cami i ciężkimi krążownikami.

Udział w światowej produkcji wyrobów przemysłowych w 1929-1938 (w procentach)
 Kraje / Lata      1929       1932       1937       1938   
 Stany Zjednoczne 43,3 32,8 35,1 28,7
 ZSRR 5,0 11,5 14,1 17,6
 Niemcy 11,1 10,6 11,4 13,2
 Wielka Brytania 9,4 10,9 9,4 9,2
 Francja 6,6 6,9 4,5 4,5
 Japonia 2,5 3,5 3,5 3,8
 Włochy 3,3 3,1 2,7 2,9

Wielkim ciosem dla całej gospodarki amerykańskiej był wieli kryzys finansowy, jaki zrodził się na giełdzie Nowego Jorku w październiku 1928 r. Gwałtownie zmalał eksport, zaś dochód narodowy PKB zmniejszył się o połowę, a wartość wyprodukowanych w USA towarów w 1933 r. spadła do 1/3 wartości produkcji z 1929 r. Niemal 15 mln ludzi straciło pracę i środki do życia. Sytuacja gospodar­cza USA uległa znaczącej poprawie dopiero, poczynając od 1933 r., gdy nowo wybrany prezydent Frankln D. Roosevelt wprowadził program szerokich reform ekonomiczno-społecznych tzw. „Nowy Ład”. Zasadzał się on głównie na prowadzeniu przez państwo wielkich masowych robót, jak budowa zapór i elektrowni wodnych, lotnisk, dróg i autostrad, różnych obiektów publicznych.. Recesja o mniejszym nasileniu wróciła jeszcze w latach 1937-38, lecz od 1939 r. USA przystąpiły wreszcie do wielkich zbrojeń, w związku z pogarszającą się sytuacja międzynarodową, dryfującą w kierunku woj­ny na wielka skalę.

Rozwój kryzysu 1931-1942.
Agresja Japonii na Chiny w 1931 r. i podbój Mandżurii, przy braku konkretnych przeciwdzia­łań ze strony mocarstw, zgrupowanych w Lidze Narodów, świadczyły, ze organizacja ta nie jest zdol­na zapewnić pokój światowy i zabezpieczyć granic przez nią ustalonych. W 1933 r. Niemcy zerwały międzynarodowe rozmowy w Genewie w sprawie powszechnego rozbrojenia. Załamała się także Światowa Konferencja Gospodarcza angielsko-francusko-amerykańska,wobec dążności każdej ze stron do dominacji własnej waluty. W latach 1934-35 Niemcy starały się jakoś ułożyć swe stosunki z Polską, najwidoczniej pragnąc ją oderwać od współpracy z Francją i pozyskać jako sojusznika prze­ciwko ZSRR. W 1935 r. Związek Radziecki przystąpił do Ligi Narodów i zawarł traktaty bezpieczeń­stwa z Francja i Czechosłowacją, co sprawiało wrażenie jakby otoczenia III Rzeszy. Natomiast Wiel­ka Wielka Brytania zawarła dwustronne porozumienie morskie z Niemcami, pozwalające posiadania przez Niemcy większej floty wojennej, niż to określał Traktat Wersalski.
Wielkim ciosem dla Ligi Narodów była agresja Włoch na Abisynię w 1935 r. i zajęcie jej w dro­dze wojny. Nie spowodowało to wszakże poważniejszych sankcji ze strony zachodnich mocarstw. To też, Hitler nie przewidując żadnej zdecydowanej reakcji z ich strony, zdecydował się na zajęcie zde­militaryzowanej Nadrenii, do której wojska niemieckie weszły w marcu 1936 r. W tymże roku wybu­chła wojna domowa w Hiszpanii w następstwie faszystowskiego puczu wojskowego gen . Franco przeciw republikańskiemu rządowi. W wojnie faszystowską rebelię wsparły otwarcie Niemcy i Wło­chy, zaś rząd republikański ochotnicy i dostawy boni, głównie z Meksyku i Związku Radzieckiego, natomiast Francja i Wielka Brytania zachowywały się w tym konflikcie neutralnie Francja sama zagrożona była wojną domową, wskutek wewnętrznych ostrych konfliktów spo­łecznych i sporów politycznych i znaczyła w polityce europejskiej coraz mniej. Główna rolę pod tym względem odgrywała Wielka Brytania, która też przejęła kierowniczą rolę w Lidze Narodów. W listo­padzie 1937 r. Niemcy i Japonia zawarły pakt antykominternowski, skierowany przeciw ZSRR, zaś Niemcy i Włochy złączyły się w pakcie „Oś Rzym-Berlin”. W tymże roku Japonia dokonała też szero­kiej inwazji na środkowe Chiny. Świat wyraźnie dryfował ku wojnie powszechnej.
Chamberlain, premier Wielkiej Brytanii od marca 1937 r. prowadził ostrożna politykę ustępstw wobec rewizjonistycznych żądań Hitlera. Punktem kulminacyjnym tej polityki była zgoda na przeka­zanie Niemcom czeskich Sudetów, co nastąpiło na Konferencji Monachijskiej we wrześniu 1938 r., z udziałem Włoch, Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii, Związek Radziecki został zignorowany, choć związany był paktem obronnym z Czechosłowacją. W marcu następnego roku Niemcy zajęli całą za­chodnią Czechosłowację, we wschodniej utworzyli marionetkowe Państwo Słowackie. Wówczas nie­spodziewanie, by zatrzymać przy sobie Wschodnią Europę, Wielka Brytania udzieliła gwarancji Pol­sce, Grecji, Rumunii i Turcji. Nie przyjęła jednakże oferty ZSRR zawarcia paktu wojskowego, jaki je­dynie mógłby powstrzymać Hitlera przed dalszymi podbojami. Przeciwna takiemu paktowi była Pol­ska, która zaciekle broniła się przed ewentualnym przemarszem Armii Czerwonej przez jej teryto­rium. W konsekwencji, wobec groźby wojny z III Rzeszą w osamotnieniu, ZSRR przyjął ofertę niemiecką i zawarty został Pakt Mołotow-Ruebbentrop o wzajemnej nie agresji.
1 września 1939 r. Niemcy uderzyły na Polskę, a po dwóch dniach Francja i Wielka Brytania wypowiedziały im wojnę. I jak podczas I wojny światowej na drugą stronę Kanału La Manche wysła­ny został brytyjski korpus ekspedycyjny, a marynarka francuska i brytyjska przystąpiły do blokady portów niemieckich.
Kampania polska potwierdziła skuteczność niemieckiego Blitzkriegu. Została ona na wiosnę 1940 r. ponownie zademonstrowana podczas szybkiego zajęcia Belgii, Holandii i Danii. Góry Norwe­gii były niedostępne dla czołgów, lecz losy kampanii w tym kraju rozstrzygnęła Luftwaffe. Ale najlep­szym przykładem wyższości niemieckiej doktryny wojennej była kampania francuska w maju-czerw­cu. Dzięki swym zwycięstwom niemiecka machina wojenna znacznie poszerzyła źródła swego za­opatrzenia w ropę naftową i wszelkie surowce, także przez bezpośredni dostęp do surowców Hiszpanii i Szwecji, a Rosja, przerażona sukcesami Hitlera, zwiększała swe dostawy. Bitwa powietrzna o Anglię uniemożliwiła dokonanie inwazji przez Kanał La Manche, zaś nie­równowaga sił lądowych sprawiała, ze nie wchodziło w ogóle w grę wkroczenie wojsk brytyjskich na kontynent europejski. Natomiast Wielka Brytania uzyskała przewagę w powietrzu, dzięki większej od niemieckiej produkcji samolotów i rozpoczęła systematyczne bombardowania terytorium wroga. Otrzymała też wsparcie ze strony USA w postaci 50 niszczycieli do ochrony konwojów i zwalczania okrętów podwodnych, oraz wszelkiego zaopatrzenia w ramach Lend-Lease. Strategicznie więc do połowy 1941 r. wojna była patowa. Żadna ze stron nie była w stanie pobić, czy tak osłabić przeciwni­ka, by uzyskać zwycięstwo w wojnie.
Obraz wojny uległ zasadniczej zmianie wraz z agresja III Rzeszy na ZSRR w dniu 22 czerw­ca 1941 r. Dowództwo Wehrmachtu planowało zwycięskie zakończenie wojny w ciągu trzech miesięcy. Faktycznie w pierwszych czterech miesiącach walk wojska niemieckie odnosiły wielkie sukcesy, stosując taktykę oskrzydlania zgrupowań rosyjskich zagonami czołgów. Rosja straciła 3 miliony zabitych, rannych i wziętych do niewoli żołnierzy i wielkie ilości sprzętu wojennego. Lecz Ar­mia Czerwona miała więcej czołgów i samolotów, oraz wielkie rezerwy ludzkie i opór jej tężał w głębi kraju. Niemcom nie udało się zdobyć obleganego Leningradu, ani Moskwy, do której podeszli na od­ległość kilkudziesięciu kilometrów.
Grudzień 1941 r. stał się miesiącem zwrotnym w II wojnie światowej. W dniu 4 grudnia Armia Czerwona rozpoczęła kontratak, odrzucając wojska niemieckie na setki km od stolicy. Ta ofensywa zapoczątkowała zwycięski pochód Rosjan aż do Berlina. Natomiast 8 grudnia Japończycy dokonali nalotu powietrznego na flotę amerykańska, bazująca w Pearl Harbour na Hawajach, co spowodowa­ło wypowiedzenie wojny Japonii przez Stany Zjednoczone. Wkrótce USA, największe mocarstwo przemysłowe świata, przystąpiły też do wojny przeciwko III Rzeszy w Europie

Powrót do poprzedniej strony