Nadejście świata dwubiegunowego i kryzys średnich mocarstw.
Część pierwsza, 1885-1918


W niewiele lat po 1885 r. zarysował się w świecie nowy podział geopolityczny. Główne mo­carstwa Europy Zachodniej gorączkowo zaangażowały się w kolonialny rozbiór całej Afryki, zaś w Azji Japonia pospołu z mocarstwami zachodnioeuropejskimi, w wojnach z Chinami, dokonały czę­ściowego rozbioru tego wielkiego państwa. Rosja reformowała się, równocześnie opanowała środko­wą Azję, natomiast Stany Zjednoczone, zasilane co roku przez milion imigrantów z Europy, po krót­kiej wojnie w 1898 r. z Hiszpanią zajęły Kubę i Filipiny.
Równocześnie rewolucja przemysłowa ogarniała co raz więcej krajów, zwiększając znacznie, choć nierównomiernie, potencjał gospodarczy, a także wojskowy, uprzemysławianych państw. Nara­stały jednak również różnice interesów gospodarczych, ideologiczne, aspiracje nacjonalistyczne, uprzedzenia religijne i historyczne, które po 30 latach doprowadziły do wybuchu I wielkiej wojny światowej, a po następnych 20 latach także II wojny światowej.

Zmieniający się światowy układ sił.
Istnienie światowego handlu, sieci komunikacyjnych - telegrafu, parowców, kolei żelaznych, nowoczesnych pras drukarskich - oznaczało, że każde przełomowe odkrycie naukowe, wynalazek techniczny, czy postęp w produkcji przemysłowej, mogły zostać zastosowane w krótkim czasie w in­nych krajach, także na innych kontynentach. Kraje, które te wynalazki wykorzystywały, wraz z roz­wojem gospodarczym powiększały także proporcjonalnie swój potencjał militarny. Autor przytoczył cały zestaw tabel, ilustrujących różne podstawowe wskaźniki, decydujące o wielkości i potencjale gospodarczym głównych mocarstw świata.
Szybko wzrastała ludność mocarstw. W 1890 r. Rosja liczyła 116,8 mln ludności, w 1938 już 180,6 mln. Stany Zjednoczone odpowiednio 62,6 i 138,3 mln, Niemcy 49,2 i 68,5, Japonia 39,9 i 72,2, Francja 38,3 i 41,9, Wielka Brytania 37,4 i 47,6, Włochy 30,0 i 43,8 mln ludności.

Produkcja stali w latach 1890-1938 (w mln ton).
 Kraje / Lata      1890       1910       1920       1938   
 Stany Zjednoczone 9,3 26,5 42,3 28,8
 Wielka Brytania 8,0 6,5 9,2 10,5
 Niemcy 4,1 13,6 7,6 23,2
 Francja 1,9 3,4 2,7 6,1
 Rosja 0,95 3,5 0,16 18,0
 Japona 0,02 0,16 0,84 7,0
 Włochy 0,01 0,73 0,73 2,7

Względny poziom potencjału przemysłowego w 1880 - 1939 (Wielka Brytania w 1900 r. =100).
 Kraje / Lata      1880       1913       1928       1938   
 Wielka Brytania 73,3 127,2 135 181
 Stany Zjednoczone 46,0 298,1 533 528
 Niemcy 27,4 137,7 158 214
 Francja 25,1 57,3 62 74
 Rosja 24,5 76,6 72 152
 Włochy 8,1 22,5 37 46
 Japona 7,6 25,1 45 88

Pozycja mocarstw 1885-1914
Potęga państwa narodowego zależy przede wszystkim od jego potencjału gospodarczego i technologicznego, ale również od organizacji życia społeczno-politycznego, od sprawności i zdecy­dowania jego polityki zagranicznej, spójności, ambicji i dyscypliny danego społeczeństwa, a także od wielkości jego terytorium i usytuowania geograficznego. W aspekcie tej ogólnej charakterystyki, au­tor analizuje następnie po kolei 8 głównych mocarstw, istniejących w okresie lat 1885-1914. Są to nowo powstałe mocarstwa Włochy, Niemcy i Japonia, cztery „tradycyjne” mocarstwa eu­ropejskie Francja, Wielka Brytania, Austro-Węgry i Rosja, oraz Stany Zjednoczone Ameryki Północ­nej.

Włochy. Zjednoczenie państewek na Półwyspie Apenińskim w jednolite Królestwo Włoskie zakończyło się przez wchłonięcie w 1870 r. Państwa Kościelnego (z Rzymem). Jednakże państwo to, liczące w 1914 r. 30 mln ludności, było zacofane gospodarczo i społecznie, zwłaszcza jego pro­wincje południowe wraz z Sycylią. Przeważała gospodarka rolna, rozdrobniona, mało wydajna, anal­fabetyzm obejmował 37% ludności. Jedynie na północy Włoch następowała pewna znaczą ca uprze­mysłowienie, rozwijało się zwłaszcza hutnictwo żelaza i stali, przemysły stoczniowy, włókienniczy i samochodowy.
Charakterystyczną cechą społeczeństwa była lojalność rodzinna i wobec społeczności lokal­nej. Natomiast nie narodu, jako całości. To też nikła była zwartość społeczeństwa, jego mobilizacja dla ogólnych celów państwowych, także wojskowych. Państwo włoskie, podobnie jak inne zachodnie mocarstwa europejskie, zaangażowało się w rozbiór kolonialny Afryki, próbując podbić Abisynię na południu kontynentu. Wojska włoskie poniosły jednak sromotną klęskę w 1896 r. w bitwie pod Aduą z tubylcami afrykańskimi. Zresztą, jako jedyny kraj europejski.
Ponownie, realizując swe ambicje kolonialne, Włochy wdały się w 1911 r. w wojnę z Turcją i zajęły Libię w Afryce Północnej. Nowo powstałe Królestwo Włoskie, najsłabsze z siedmiu mocarstw europejskich, zmieniło nieco układ sił w Europie Południowej. W pierwszych latach istnienia sprzy­mierzone były z Niemcami, dzięki którym odzyskały w 1866 r. Wenecję, a w 1882 r. weszły w skład tajnego Trójprzymierza, wojskowego sojuszu Prus, Austro-Węgier i Włoch. Jednak po późniejszym sprzymierzeniu się Wielkiej Brytanii z Francja i Rosją przeciw Niemcom, opuściły Trójprzymierze, nie zrywając wszak przyjaznych stosunków z Rzesza Niemiecką.

Japonia. Do połowy XIX w. Japonia, kraj wyspiarski, górzysty i bez bogactw naturalnych, po­zostawała w izolacji od świata zewnętrznego. Rządzona przez szogunów cesarskiego rodu Tokuga­wa, handel zagraniczny ograniczyła tylko do kupców holenderskich i jednego portu Nagasaki. To od­cięcie się od światowych osiągnięć naukowych i technicznych, wynalazków, spowodowało zapóźnie­nie gospodarcze i cywilizacyjne kraju. Sytuacja ta uległa radykalnej zmianie po 1868 r., gdy Stany Zjednoczone wymusiły otwarcie portów japońskich dla handlu zagranicznego, pod groźbą ich zbom­bardowania przez swą flotę wojenną. Wówczas feudalny szogunat został zlikwidowany, zmieniona została japońska konstytucja, utworzony parlament, jedynie cesarz utrzymał swą „boską” władzę.
Po czym japońska gospodarka weszła na drogę rewolucji przemysłowej – rozwijały się zwłaszcza przemysły: hutnictwo żelaza, budowy statków, włókienniczy, przędzalniczy, tkactwo je­dwabiu, laki. Japończycy w dużej mierze zaczęli korzystać z doświadczeń, osiągnięć naukowych i technologicznych zachodnich mocarstw, do których wysyłano studentów i naukowców. Cesarstwo Japońskie było jedynym niezachodnim krajem, który przeszedł przez rewolucję przemysłową i uzy­skał na przełomie wieków status mocarstwa, ustępując jednak zachodnim mocarstwom nadal w dziedzinie przemysłu i finansów. Przyczyniły się do tego w dużym stopniu dwa czynniki.
Pierwszym czynnikiem była wyspiarska izolacja i bliskość rozpadającego się wielkiego Ce­sarstwa Chińskiego na azjatyckim kontynencie. Wykorzystując tę sytuację i wyprzedzając mocar­stwa zachodnie, Japonia podbiła i zajęła Koreę. Mandżurię i szereg wysp chińskich, w celu zdobycia źródeł surowców mineralnych i rynków zbytu.
Drugim czynnikiem były względy moralne. Mianowicie japońska kultura, otaczanie boską czcią cesarstwa, etos honoru i cnót rycerskich samurajów, dyscyplina i hart ducha wpajane społe­czeństwu przez stulecia, ukształtowały w społeczeństwie wysoki patriotyzm i gotowość do poświę­ceń dla państwa. Pozwoliło to na stworzenie bitnej, karnej armii, która nowocześnie uzbrojona, sta­nowiła największy potencjał wojskowy w Azji.
Japończycy wygrali wojnę z Chinami w 1894 r. o Koreę i z Rosją w 1904 r. zdobywając Pół­wysep Liaotung z Port Arturem, oraz niszcząc flotę bałtycką w Cieśninie Czusimskiej. Pomogła im w tym sojusznicza Wielka Brytania przez dostarczenie najnowszych dział okrętowych produkcji Kruppa i Stany Zjednoczone, dostarczając pożyczek, ratujących skarb Japonii przed bankructwem.

Niemcy. Cesarstwo Niemieckie, powstałe w 1870 r. w samym centrum Europy, odmieniło względną pozycję wszystkich ościennych mocarstw: Francji, Włoch, Austro-Węgier i Rosji, przewyż­szając je swym potencjałem przemysłowym, handlowym i wojskowym. Zagroziło również hegemoni­stycznej pozycji w świecie Wielkiej Brytanii. W latach 1885 – 1914 uprzemysłowienie Nie­miec następowało bowiem w tempie najszybszym wśród państw europejskich. Dotyczyło to zwłasz­cza przemysłów ciężkiego, chemicznego i elektrotechnicznego, skupionych w wielkich koncernach kapitalistycznych. Do tego przyśpieszonego rozwoju II Rzeszy przyczyniły się olbrzymie kontrybucje wojenne, płacone przez Francję i Austro-Węgry, a sprzyjały mu także wielkie osiągnięcia niemieckiej nauki, techniki i rolnictwa, swobodny obrót ziemia, wolność rzemiosła, powszechna oświata. Rosła również znacznie liczebność klasy robotniczej, z czym związane było powstanie i rozrost różnych or­ganizacji związkowych i ruchów socjalno-politycznych.
Po 1885 r. Niemcy wzięły udział w kolonialnym rozbiorze Afryki, szczególnie południowej czę­ści tego kontynentu. Zaangażowały się także w wojnach opiumowych w chinach, zdobywając tam liczne koncesje. Rozwijały przy tym na wielka skalę handel zamorski, w tym celu rozbudowując po­ważnie swa flotę handlową. W jeszcze większym stopniu Niemcy rozbudowywali marynarkę wojenną (w tym wielką flotyllę pancerników), która z szóstej pozycji w świecie w 1898 r., przesunęła się do drugiej pozycji w 1914 r., tuż po Wielkiej Brytanii. Wzrost sił lądowych był mniej spektakularny, lecz gdy w latach 1911-14 zaostrzyła się sytuacja międzynarodowa w Europie, Niemcy potrafiły zwięk­szyć swój budżet na wojska lądowe z 204 mln na 422 mln dolarów, tj dwukrotnie więcej niż wynosił budżet wojskowy Francji.
Od 1888 r, cesarzem II Rzeszy Niemieckiej był konserwatywny, despota Wilhelm II, którego nacjonalistyczna, szowinistyczna i imperialistyczna polityka była głównym powodem wybuchu I woj­ny światowej.

Austro-Węgry. Również Cesarstwo Austro-Węgier przeżywało w latach 1885-1914 szybki rozwój przemysłu i całej gospodarki. Wydobycie węgla wzrosło do 47 mln t rocznie, szczególnie roz­winęły się przemysły włókienniczy, piwny, cukrownictwo, zaklady zbrojeniowe Skoda, natomiast lud­ność powiększyła się z 41 do 52 mln osób. Poszczególne regiony Cesarstwa różniły się jednakże bardzo między sobą pod względem poziomu gospodarczego i osiąganego dochodu na mieszkańca. Najbardziej rozwinięte i bogate były prowincje zachodnie, niemieckie i czeskie, najbiedniejsze i zaco­fane wschodnia Galicja i Bukowina. Cesarstwo było tez bardzo zróżnicowanym etnicznym zlepkiem ludnościowym w Europie, np. w kraju obowiązywało aż 14 różnych języków narodowych. Tliły się też liczne konflikty narodowościowe, które władze często podsycały, według rzymskiej zasady imperial­nej „dyvide et impera”.
Wielkim problemem politycznym dla Austro-Wegier były konflikty narodowościowe i 3 wojny w latach 1911-14 na Bałkanach. Dotyczyły one głównie wyzwalania się spod kilkuwiekowego panowa­nia tureckiego i formowania nowych państwa narodowych. Zamieszane w nich były także interesy Rosji, Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch. Dla Austrii największym zagrożeniem była groźba konfliktu z buntowniczą, słowiańską Serbią, w obronie której niewątpliwie wystąpiłaby sojusznicza carska Ro­sja. Stąd cesarz Franciszek Józef I Habsburg zawarł w 1882 r. pakt Trójprzymierza z Niemcami i Włochami o wzajemnej pomocy na wypadek wojny. Faktycznie wydarzenia bałkańskie, ściśle za­mach bombowy na austriackiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie w 1914 r. stał się pretekstem wybuchu I wojny światowej.

Francja. Po klęsce w 1870 r. w wojnie z Prusami, Francja nadal prezentowała się jako drugie światowe imperium kolonialne po Wielkiej Brytanii. Do 1900 r. powiększyła swe kolonie o 9 mln kilometrów kwadratowych, rozbudowała znacznie swą armię kolonialną i stworzyła łańcuch baz morskich od Dakaru do Sajgonu. O handel zamorski i wpływy, głównie w krajach Afryki, toczyła spory, a nawet konflikty zbrojne, z Wielką Brytanią w Kongo w 1884 r., a w latach 1890-1900 w Afryce Zachodniej. Lecz francuska polityka kolonialna, a również plany odnoszące się do roli marynarki wojennej, były niejednolite i zmieniały się nader często, wraz ze zmianami parlamentu i rządów francuskich. Natomiast stały i niezmienny był stosunek do II Rzeszy Niemieckiej, którą Francuzi uznawali za swego głównego wroga.
W okresie lat 1871 - 1900 nastąpił we Francji ogromny rozwój banków i wszelkich instytucji finansowych. Powstał także nowoczesny przemysł stalowy, samochodowy, lotniczy, budowy maszyn, także wyrobów wysokiej jakości i użyteczności. Zwiększyło się znacznie wydobycie węgla kamiennego, rozbudowana została sieć kolejowa oraz drogowa w całym kraju. Francja stosunkowo szybko spłaciła kontrybucję po przegranej wojnie 1970 r. z Prusami. A banki francuskie na dużą skalę angażowały się w inwestycje w zaprzyjaźnionych krajach.
Tempo wzrostu gospodarczego i eksportu zagranicznego Francji ustępowało jednakże osiągnięciom Niemiec. W szczególności wskaźnik PKB we Francji w 1913 r. stanowił tylko 53% PKB niemieckiego, a francuski udział w światowej produkcji wyrobów przemysłowych około 40% niemieckiego. Względne tempo rozwoju gospodarczego Francji na przełomie XIX i XX wieku było w ogóle znacznie niższe niż w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Rosji i Niemczech.
Zdecydowanie gorzej przedstawiały się też dla Francji wszelkie porównania z Cesarstwem Niemieckim w zakresie potencjału wojskowego i wojskowych możliwości mobilizacyjnych. To też w 1904 r. zawarła ona z Wielką Brytanią i Rosją sojusz wojskowy zwany Trójporozumieniem lub Ententą, na wypadek wojny z II Rzeszą Niemiecką.

Wielka Brytania. W okresie lat 1885-1913 Wielka Brytania powiększyła znacznie swe kolonie na wszystkich pięciu kontynentach pozaeuropejskich. W 1900 r. Imperium Brytyjskie obejmowało terytoria o powierzchni 31 mln kilometrów kwadratowych, zamieszkałych przez 1 ludności globu. Wielka Brytania była wówczas jeszcze niekwestionowanym hegemonem gospodarczym, finansowym, handlowym i militarnym w świecie. Posiadała największą marynarkę handlową i sieć portów handlowych oraz baz łączności kablowej i wojskowych w świecie.
Lecz począwszy od wojny francusko-pruskiej w 1870 r. rozpoczęła się erozja absolutnej dominacji brytyjskiej, wraz ze zmieniającym się układem sił w świecie, w związku z rozpowszechnieniem uprzemysłowienia. Np. w 1870 r. Wielka Brytania dostarczyła 22% światowej produkcji wyrobów przemysłowych, zaś w w 1913 r. już tylko 14,1%. W ogóle w tym okresie spadła jej pozycja w produkcji przemysłowej na 3 miejsce, po Stanach Zjednoczonych i Prusach.
W Ameryce konkurentem dla Wielkiej Brytanii stały się Stany Zjednoczone, w Europie Cesarstwo Niemieckie, w Afryce Francja, zaś na Bliskim wschodzie i w Środkowej Azji - Rosja. Powstające, w związku z tą konkurencją, spory a nawet konflikty zbrojne, powodowały rozproszenie sił brytyjskich, zarówno wojskowych garnizonów lądowych, jak i Królewskiej Marynarki Wojennej, przerzucanych z jednego miejsca na drugie.
Między innymi Wielka Brytania prowadziła w latach 1880-81 i 1897-1902 dwie krwawe wojny w Afryce Południowej z Burami, potomkami osadników holenderskich. Wygrała je dzięki przewadze liczebnej swych wojsk i zastosowaniu, po raz pierwszy na dużą skalę, karabinów maszynowych. Karabiny maszynowe przyczyniły się również w 1898 r. do zwycięstwa brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego w bitwie pod Ondurmanem ze znacznie liczniejszą tubylczą armią sudańskich mahdystów. Głównie za przyczyną 6 karabinów maszynowych Maxima atakujący bojownicy arabscy stracili 9700 zabitych i 16 tys rannych, nie osiągając szeregów brytyjskich by walczyć wręcz.
Przez całe drugie półwiecze XIX w. w Wielkiej Brytanii panowała królowa Wiktoria (1857-1901), stąd zwano je „Erą Wiktoriańską”, jaką uznano za symbol największego rozkwitu Imperium Brytyjskiego. W 1903 r. Wielka Brytania zawarła sojusz wojskowy z Francją i Rosją tzw. Pakt Trójpo­rozumienia lub Entente Cordiale (Ententa), wobec zagrożenia ze strony Niemiec i ich sojuszników. Dla wielkiej Brytanii motywacją do zawarcia tego paktu z Francja, dotychczasowym odwiecznym wrogiem, było coraz bardziej rysujące się niebezpieczeństwo zakłócenia równowagi sil na kontynen­cie europejskim Przez ekspansywne Cesarstwo Niemieckie.

Rosja. Likwidacja pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów, realizowane w Rosji po wojnie krymskiej, spowodowały masowe przemieszczanie się ludności wiejskiej do miast. W efekcie szybko rosła warstwa robotnicza, co umożliwiło przyśpieszenie procesów uprzemysłowienia. Np. wydobycie węgla kamiennego wzrosło z 300 tys. ton w 1860 r. do 16 mln t w 1900 r., zaś produkcja stali odpowiednio z 30 tys. t do 3 mln t. Wzrosła również poważnie długość linii kolejowych z 3 do 54 tys. kilometrów (w tym linia transsyberyjska), wydobycie ropy naftowej oraz gwałtownie rozwijały się przemysły budowy maszyn, stoczniowy, drzewny, cukrowniczy.
W 1913 r, Rosja zajmowała czwarte miejsce w świecie pod względem wielkości produkcji przemysłowej, po Stanach Zjednoczonych A.P., Wielkiej Brytanii i Niemczech. Jednakże licząc na mieszkańca, produkcja wyrobów przemysłowych była cztery raza mniejsza niż w Niemczech a sześć razy niż we Wielkiej Brytanii. Znaczny udział w tym rozwoju przemysłu miały koncerny zagraniczne, do których należało 100% szybów naftowych, 80% kopalń węgla, 40% przemysłu metalurgicznego, 20% włókienniczego. Równocześnie Cesarstwo Rosyjskie było mocno zadłużone i rosły kwoty odsetek do spłaty.
Ostatecznie Rosja wciąż była krajem zacofanym, w którym chłopska ludność stanowiła 80%, a analfabetyzm sięgał 70% ogółu ludności. Przy czym plony, uzyskiwane z hektara ziemi były znac znie niższe niż w krajach Europy zachodniej. Wprawdzie produkcja rolna również rosła o ok 2% rocznie, lecz było to niezauważalne i nie miało wpływu na wzrost spożycia krajowego, gdyż był on pochłaniany przez wysoki 1,5% przyrost naturalny, a poza tym żywność stanowiła 60% eksportu niezbędnego na zakup produktów przemysłowych. Zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów ziemią właściwie nie zmieniły ich ciężkich warunków pracy i życia. Pańszczyzna była bowiem korzystna dla państwa i właścicieli ziemskich, którzy otrzymali pieniądze. Natomiast chłopi uzyskali ziemię, ale obciążenie zostali, poza opłatami podatkowymi, także wieloletnimi, wysoko oprocentowanymi spłatami wykupowymi. To też w guberniach rolniczych dochodziło do licznych chłopskich buntów i rebelii. Były one ostro tłumione, często przy użyciu wojska, a przywódcy aresztowani i zsyłani na katorgę.
Również robotnicy fabryczni, zwłaszcza wielkoprzemysłowi, buntowali się, organizując liczne strajki i manifestacje, z żądaniami zwiększenia zarobków, poprawy warunków bezpieczeństwa pracy i zmniejszenia dnia pracy do 8 godzin. Władze odpowiadały represjami policji, a także wojska, niejednokrotnie z użyciem broni. Najbardziej krwawe przypadki strajków miały miejsce w 1905 r. w Petersburgu, gdzie 440 osób zostało zabitych lub rannych (wg oficjalnych danych), oraz strajk robotników kopalń złota nad Leną w 1912 r., podczas którego zabitych i rannych zostało ok. 500 osób (tzw. „Masakra nad Leną”).
Wszechstronnie i szeroko (7 stron w książce), autor zanalizował stan i wzrost potencjału militarnego Rosji przed I wojną światową. Przedstawił je na tle całej gospodarki kraju, struktury społeczeństwa, problemów społecznych i narodowościowych, ogólnego zacofania techniczno-cywilizacyjnego, a także autorytarnych rządów carskich. Szczyt swej potęgi w XIX w. Rosja osiągnęła w 1815 r. (Kongres Wiedeński), potem jej potencjał militarny malał, choć do 1849 r. (Wiosna Ludów) pełniła jeszcze rolę „żandarma Europy”. Wykazała to upokarzająca klęska w wojnie krymskiej. Potem wygrywała wojny z Turcja i inne lokalne, ale w 1905 r, znów poniosła klęskę w wojnie z Japonią. Te przegrane wojny były progami, po których następowały różnego rodzaju reformy społeczno-gospodarcze i ponowna odbudowa potencjału militarnego.
W 1909 r. premier Stołypin chwalił się: ...”Dajcie nam 20 lat pokoju – a nie poznacie Rosji”. Lecz w 1914 r. Niemcy osiągnęły apogeum swej potęgi i rozpoczęły wielką wojnę europejską.

Stany Zjednoczone. Po wojnie domowej (secesyjnej) Stany Zjednoczone rozwijały się najszybciej ze wszystkich państw świata. Sprzyjały temu żyzne ziemie, duże zasoby surowców, ewolucja nowoczesnej techniki (kolej, maszyna parowa, sprzęt górniczy), brak zewnętrznych zagrożeń, wreszcie napływ rocznie, głównie z Europy, miliona osadników i kapitałów inwestycyjnych. Powstawały wielkie koncerny przemysłowe, prowadzące produkcję na olbrzymią skalę. Podobnie sprawnie rozwijały się rolnictwo, transport, łączność.
To też dochód narodowy USA, zarówno w liczbach bezwzględnych jak i na 1 mieszkańca, w 1914 r. znacznie przekraczał dochód każdego innego państwa. Wynosił on w 1914 r. w USA w mld dolarów – 37, a na mieszkańca w dolarach – 377. Natomiast w Wielkiej Brytanii odpowiednio - 11 i 244, we Francji – 6 i 133, w Niemczech – 12 i 184, zaś w Rosji – 7 i 41. Wydobycie węgla kamiennego w USA w 1914 r.wyniosło 455 mln t. i znacznie przewyższało Wielką Brytanię (292 mln t) i Niemcy (277 mln t). Zaś produkcja stali w USA dorównywała łącznej jej produkcji w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Rosji i Francji.
Równie szybko wzrastał handel zagraniczny USA, szczególnie eksport, który znacznie prze­wyższał import, chroniony opłatami celnymi. Europa, w związku ze swym wielkim ujemnym saldem handlowym, musiała go pokrywać transferem kapitałów, stąd skarb amerykański stał się właścicie­lem niemal 1/3 światowych rezerw złota. Ale USA nie miały jeszcze dobrze rozwiniętej własnej struk­tury finansowej, wszelkie większe transakcje odbywały się na giełdach Londynu, Amsterdamu i Ham­burga. Stąd np. sezonowe zmiany przepływu pieniędzy, przy grze spekulacyjnej na rynku, powodo­wały okresowe kryzysy finansowe w USA, których skutki destabilizowały gospodarkę także innych krajów. Pierwszym takim kryzysem bankowym, jaki wybuchł w USA w związku ze spekulacją na rynku miedzi, zdarzył się w 1907 roku.
Wzrostowi potęgi USA towarzyszyła pewność siebie dyplomacji amerykańskiej i propaganda, przeplatana rasizmem i darwinizmem, że Amerykanie wyróżniają się wśród narodów świata także moralnie. Powinni więc podjąć misję dziejową naprawienia świata. W pierwszym rzędzie polityka zagraniczna nakierowana była na własną eks­pansję terytorialną i na niedopuszczenie innych mocarstw europejskich do Ameryki Południowej i Środkowej, zgodnie z Doktryną Monroego z 1821 r.: -”Ameryka tylko dla Amerykanów.” W wyniku wojny z Hiszpanią w 1898 r. USA anektowały Kubę i Filipiny, potem także Wyspy Hawajskie i pas te­rytorium w Panamie, na którym zbudowano Kanał Panamski, łączący Oceany Atlantycki i Spokojny, o strategicznym znaczeniu, porównywalnym z Kanałem Sueskim. USA angażowały się również w wojny mocarstw europejskich z Chinami i pełniły role mediatora w wojnie japońsko-rosyjskiej 1905 r.
Stanom Zjednoczonym, oddzielonym o tysiące mil od innych kontynentów, nie zagrażało żadne niebezpieczeństwo agresji z zewnątrz. To też posiadały bardzo nieliczne wojska lądowe. Natomiast rozbudowały potężnie marynarkę wojenną, na którą w 1890 r, przeznaczono 22 mln dolarów, tj. 6,9% wydatków federalnych, ale w 1914 r. już 139 mln dolarów, czyli 19% budżetu federalnego.

Sojusze i dryfowanie ku wojnie 1890-1914.
W ostatnim 20-leciu XIX w. Niemcy zapocząt­kowały tworzenie wielostronnych sojuszy wojskowych na wpadek agresji ze strony Rosji lub Francji. W szczególności w 1789 r. zawarty tajny sojusz z Austrią, w 1894 r. z Włochami, zaś w rok później z Rumunią. Natomiast w 1894 r. powstało tzw. Trójprzymierze Niemiec, Austro-Węgier i Włoch. W od­powiedzi Francja i Rosja zawarły układ wojskowy, jako przeciwwagę w stosunku do Trójprzymierza. Powstała jakby równowaga sił, między wrogimi sojuszami w Europie i mocarstwa europejskie zajęły się sprawami eksploatacji i konfliktami w swych koloniach. Te pozornie dalekie wydarzenia miały jed­nakże wpływ na wzajemne stosunki mocarstw europejskich.
Wojna japońsko-rosyjska 1904 r.,osłabiła carska Rosję. Równocześnie Francja i Wielka Bry­tania porozumiały się w sprawach swych interesów w Egipcie i na Dalekim Wschodzie. To też w sy­tuacji narastającego zagrożenia pokoju ze strony Niemiec – Wielka Brytania przystąpiła w 1904 r. do sojuszu obronnego francusko-rosyjskiego, tworząc tzw. Trójporozumienie, a w 1908 r. zawarła do­datkowo porozumienie z Rosja w sprawach Persji, Tybetu i Afganistanu.
Po 1908 r. nastąpiła wściekła rywalizacji między W. Brytanią a Niemcami w rozbudowie mary­narki wojennej, zwłaszcza okrętów liniowych, w tym głównie ciężkich pancerników. Rosnące wydatki na zbrojenia obu sojuszniczych koalicji przyśpieszone jeszcze zostały przez wojny bałkań­skie lat 1908-09 i w 1912 r., w których wzięły udział nowo powstałe państwa bałkańskie, Turcja i Wło­chy.
Do wielkiej wojny wszystkie sztaby zakładały szybką mobilizację i koncentrację swych armii oraz wyprzedzające uderzenie na przeciwnika, po którym wojna powinna zakończyć się zwycię­stwem po niewielu miesiącach. Najwidoczniej nie zdawano sobie sprawy, że zarówno istnienie rozle­głych sojuszy, jak i nowe bronie, to jest szybkostrzelne armaty i karabiny maszynowe, a na morzu miny, torpedy i łodzie podwodne, mogą znacznie zmienić obraz wojny w porównaniu do dotychcza­sowych i wpłynąć na jej znaczne wydłużenie.

Wojna totalna i okład sił 1914-1918.
I wojna światowa rozpoczęła się w dniu 28 lipca 1914 r. wypowiedzeniem Serbii wojny przez Austro-Węgry. Wkrótce wzięły w niej udział obie przeciwstawne koalicje wojenne Trójprzymierza i Trójporozumienia (Ententa), a potem także prawie cała Europa, wraz z jej koloniami, w 1917 r. również Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i wiele innych państw świata. Główne fronty rozgrywały się w Europie, ale walki zbrojne toczyły się także w Afryce, Azji oraz na morzach i oceanach świata. Głównymi uczestnikami w wojnie, tak pod względem zaangażowanych sił i środków, jak i poniesionych strat ludzkich i kosztów, było 5 mocarstw europejskich: Niemcy, Austro-Węgry, jako państwa centralne oaz Francja, Rosja, Wielka Brytania, jako Koalicja Ententy, a w ostatnim roku wojny również Stany Zjednoczone.
Udział wszystkich innych państw w wojnie miał charakter w zasadzie marginalny, ograniczony był do wspierania jednej czy drugiej strony konfliktu. Włochy będąc uczestnikiem Trójprzymierza, w 1914 r. zachowały jednakże neutralność, zaś w 1915 r. przystąpiły do wojny po stronie Ententy. Było to ciosem dla Austro-Węgier, które jednak szybko spacyfikowały słabego przeciwnika włoskiego.
Turcja przystąpiła do wojny w listopadzie 1914 r. po stronie państw centralnych, występując przede wszystkim przeciw Rosji. Zablokowała mianowicie Cieśniny Dardanelskie, uniemożliwiając w ten sposób wyjście rosyjskich okrętów i statków handlowych z Morza Czarnego. Ale nie miało to większego znaczenia, gdyż Rosja nie posiadała wtedy zboża na sprzedaż, a Morze Śródziemne opanowane zostało przez flotę brytyjską. Zaś atak na Kaukazie został szybko przez Rosjan odparty. Z drugiej strony decyzja Turcji umożliwiła Francji i Wielkiej Brytanii ekspansję imperialistyczną na Bliskim Wschodzie, gdzie Turcy ponosili klęski.
Natomiast Japonia, związana sojuszem z Wielką Brytanią, zajęła posiadłości niemieckie w Chinach i na Pacyfiku. Podobnie kolonie niemieckie w Afryce przejęte zostały przez Brytyjczyków.
Niemcy i Austro-Węgry stanowiły jedno zblokowane terytorium w środku Europy. Transporty ich wojsk i zaopatrzenia opierały się na wewnętrznej sieci linii kolejowych. Natomiast Francję i Rosję oddzielało pół Europy i państwa te nie miały możliwości wzajemnego wspomagania się, a nawet prowadzenia jednolitej strategii wojennej. Równocześnie posiadały mniejszy potencjał przemysłowy niż państwa centralne. Dopiero uwzględnienie także potencjału Wielkiej Brytanii, dawały Entencie przewagę przemysłową nad przeciwnikiem.
W szczególności: Udział Niemiec i Austro-Węgier (razem) w światowej produkcji przemysłowej w 1913 r. wynosił - 19,2%, Francji i Rosji (razem) – 14,3%, Wielkiej Brytanii – 13,6%, Ententa ogółem - 27,9%. Odpowiednio w tych państwach (w tej samej kolejności) produkcja stali w mln ton wynosiła – 20,2 – 9,4 – 7,7 – 17,1. Zużycie energii w mln ton węgla – 236,4 – 116,8 – 195,0 – 311,8. Potencjał przemysłowy ogółem (W.Brytania w 1900 r.=100) – 178,4 - 133,9 – 127,2 – 261,1.
Mimo tej przewagi ze strony Ententy przez 4 lata wojny jej losy były niepewne. Na zachodnim francuskim froncie wielkie ofensywy, jednej czy drugiej strony, kończyły się rzezią dziesiątek tysięcy atakujących żołnierzy w ogniu karabinów maszynowych i szybkostrzelnych dział. Dopiero zastosowanie na większą skale samolotów i użycie czołgów od 1916 r., zmieniło częściowo charakter walk pozycyjnych na ruchowe. Na froncie wschodnim początkowo Rosjanie zajęli prawie całą Galicję Wschodnią w ofensywie przeciw Austriakom. Jednak po wielkiej klęsce, zadanej im przez wojska niemieckie pod Tannenbergiem, zostali wyparci z Prus Wschodnich, a w 1915 r. prawie z całego terytorium polskiego zaboru rosyjskiego.
Wielka, kluczową rolę w wojnie sprawowała Wielka Brytania. Jej flota wojenna walczyła na morzach i Oceanie Atlantyckim i blokowała porty niemieckie, a jej wojska lądowe na froncie francuskim, ponadto przejęła nienieckie kolonie w Afryce. Lecz największym jej wkładem w zwycięstwo w wojnie, był imponujący wzrost produkcji broni i zaopatrzenia wojennego dla własnych i sojuszniczych armii. W książce zamieszczona jest tabela, przedstawiająca produkcję broni i sprzętu wojennego w Wielkiej Brytanii w latach 1914-1918.
W szczególności w W. Brytanii w 1914 r. wyprodukowano dział - 91, w 1916 r. - 4314, w 1918 r. - 8039. Karabinów maszynowych wyprodukowano (odpowiednio w tej samej kolejności) – 300 – 33500 – 120900. Samolotów – 200 – 6100 – 32000. Czołgów – 0 – 150 – 1350. Wielka Brytania zasilała też swych sojuszników, zwłaszcza Francję, Rosję i Włochy, wielkimi dostawami broni i zaopatrzenia wojennego, pełniąc przy tym rolę „bankiera koalicji”. Równocześnie sama była zmuszona do zaciągania pożyczek na import, głównie żywności i surowców, na rynku pieniężnym Nowego Jorku i Chicago.
Niemcy do końca 1916 r. potrafiły utrzymać przewagę ilościową swych wojsk, utrzymując pod bronią nieco ponad 5 mln żołnierzy. Wprawdzie na froncie francuskim ich armie utknęły w okopach, walcząc z przeciwnikiem na wyczerpanie, ale na frontach wschodnich odnosily oszałamiające zwycięstwa, zaś zastosowane przez nich, na dużą skalę, okręty podwodne prowadziły blokadę morską wobec Wielkiej Brytanii. W rezultacie na początku 1917 r. zarysowała się możliwość odniesienia zwycięstwa w wojnie przez państwa centralne.
Lecz w kwietniu 1917 r. do wojny przystąpiły Stany Zjednoczone A.P. Wprawdzie przez 8-10 miesięcy bezpośredni udział wojsk amerykańskich na froncie francuskim nie odgrywał większej roli, gdyż USA dopiero mobilizowały i szkoliły swe wojska lądowe, za to Niemcy od razu znalazły się w defensywie na morzach, zaś Ententa zasilona została wielkimi dostawami wszelkiej broni i zaopatrzenia wojennego, żywności itp. Zarysowała się wtedy mocno przewaga potencjału wojskowego Koalicji nad państwami centralnymi. Udział Wielkiej Brytanii, Francji i USA w światowej produkcji wyrobów przemysłowych w 1913 r. wyniósł 51,7%, a Niemiec i Austro-Węgier tylko 19, 2%.
W lutym 1917 r. w Rosi wybuchła rewolucja społeczna, car abdykował i utworzony został burżuazyjny rząd tymczasowy, który z kolei został obalony w październiku przez rewolucję bolszewicką. W międzyczasie Niemcy okupowali całą Ukrainę i Białoruś, a po zawarciu w marcu 1918 r. w Brześciu Litewskim pokoju z bolszewikami, zaczęli przerzucać swe wojska ze wschodu na font francuski, gdzie skoncentrowali 192 dywizji, po czym w czerwcu rozpoczęli wielką ofensywę. W walkach do końca lipca stracili 973 tys. ludzi, a 1 milion żołnierzy figurowało w wykazach jako chorzy. Przy czym ofensywa ta dotarła tylko na odległość 60 km od Paryża.
Niemcy nie mieli już żadnych rezerw by uzupełnić frontowe armie, natomiast siły Ententy ro­sły nieustannie, zasilane obficie dywizjami amerykańskimi, samolotami, czołgami, artylerią. Gdy we wrześniu-październiku przeszły one do wielkiej kontrofensywy, front niemiecki został przełamany, w sztabach niemieckich zapanował chaos i panika, Wśród żołnierzy szerzył się bunt i nastroje rewolu­cyjne, masowo poddawali się oni nacierającemu przeciwnikowi. W dniu 18 listopada 1918 r, podpisa­ny został rozejm, I wojna światowa dobiegła końca.

Wydatki wojskowe (w mln dolarów) i zmobilizowane sily wojskowe (w mln) w latach 1914-1919.
 Kraje     Wydaki wojskowe      Siły ogółem   
 Imperium Brytyjskie 23,0 9,5
 Francja 9,3 8,2
 Rosja 5,4 13,0
 Włochy 3,2 5,6
 Stany Zjednoczone 17,1 3,8
 Inni sojusznicy -0,4 2,6
 Aliancu ogółem 57,7 40,7
 Niemcy 19,9 13,25
 Austro-Węgry 4,7 9,00
 Bułgaria i Turcja 0,1 2,83
 Państwa Centralne ogółem   24,7 15,10

Kraje Wydatki wojskowe Siły ogółem Imperium Brytyjskie 23,0 9.5 Francja 9,3 8,2 Rosja 5,4 13,0 Włochy 3,2 5,6 Stany Zjednoczone 17,1 3,8 Inni sojusznicy -0,4 2,6 Alianci ogółem 57,7 40,7 Niemcy 19,9 13,25 Austro-Węgry 4,7 9,00 Bułgaria i Turcja 0,1 2,83 Państwa centralne ogółem 24,7 15,10 Równocześnie prawie we wszystkich krajach Środkowo-Wschodniej Europy doszło do wystąpień rewolucyjnych wśród ludności i żołnierzy, które zmieniły istniejący porządek ustrojowy w Europie. Upadły wszystkie autokratyczne cesarstwa, na ich miejscu powstały narodowe państwa republikańskie.

Powrót do poprzedniej strony