Uprzemysłowienie i zwrot w światowej równowadze sił, 1815-1885


W okresie 50 lat po wojnach napoleońskich w wielu regionach świata nastąpiła znaczna integracja gospodarcza, zwłaszcza w zakresie sieci handlowych, finansów i komunikacji. Ich ośrodkiem była Europa Zachodnia, głównie Wielka Brytania. Po Kongresie Wiedeńskim zwycięskie państwa europejskie zawarły Święte Przymierze, by nie dopuścić do wojen, rewolucji i zachować pokój oraz rozwój na kontynencie. W tym też celu zawarto wiele różnych traktatów o wolności handlu, ograniczeniu ceł, rozpowszechnieniu wynalazków, co faktycznie przyczyniło się do nasilenia długoterminowych inwestycji handlowych i przemysłowych w całej Europie.
Dopiero w drugiej połowie XIX w. miały miejsce wojny francusko-austriacka, oraz związane ze zjednoczeniem Niemiec i Włoch, ale o stosunkowo niewielkim natężeniu. A także znacząca wojna secesyjna w Ameryce Płn. Równolegle jednak państwa europejskie i Ameryka Północna cały czas prowadziły intensywne militarne podboje kolonialne, w ślad za penetracją gospodarczą na innych kontynentach.

Zmierzch świata pozaeuropejskiego
W 1800 r. podstawą egzystencji społeczeństw wszystkich krajów świata była produkcja rolna, również w Europie. To też różnice w poziomie dochodu na jednego mieszkańca krajów europejskich i zamorskich były stosunkowo niewielkie. Sytuacja zmieniła się radykalnie, gdy rewolucja przemysłowa, jaka w pierwszej połowie XIX w. ogarnęła prawie całą Europę Zachodnią, zwielokrotniła wydajność ludzkiej pracy. Zmieniła też względny udział Europy i pozostałych kontynentów w światowej produkcji przemysłowej. Wynosił on, licząc w procentach globalnej produkcji, dla Europy w 1750 r. (początek uprzemysłowienia Wielkiej Brytanii) 23,2%, zaś w 1900 r. - aż 62,0%. Dla Stanów Zjednoczonych odpowiednio 0,1 i 23,6, dla Japonii 3,8 i 2,4, natomiast dla Trzeciego Świata (w tym Chiny i Indie) 73,0 i 11,0.
Jeszcze drastyczniej przedstawiały się zmiany poziomu uprzemysłowienia, liczone na jednego mieszkańca. Przy przyjęciu za 100 wskaźnik uprzemysłowienia na 1 mieszkańca Wielkiej Brytanii w 1900 r. - wskaźniki te wynosiły dla Europy w 1750 r. - 8, w 1900 r. -35. Zaś w Stanach Zjednoczonych odpowiednio 4 i 69, w Japonii 7 i 12, w krajach Trzeciego Świata 7 i 2. Tak więc w wyniku uprzemysłowienia Europy (i Stanów Zjednoczonych), kraje pozaeuropejskie względnie mocno zubożały. Głównie przez konkurencję wielkoprzemysłową zbankrutowały w tych krajach tkactwo i produkcja rzemieślnicza wielu innych produktów.
Rewolucyjny rozwój przemysłowy sprawił między innymi poważne zmiany w technice wojennej prowadzenia wojen. Przyczyniły się do tego głównie koleje, telegraf, broń szybkostrzelna, napęd parowy i opancerzone okręty. Ten rozwój techniki wojennej znacznie też zwiększył przewagę mocarstw europejskich nad krajami zamorskimi w dziedzinie siły ognia i ruchliwości wojsk.
Zaawansowana technika silników parowych i wytwarzanych fabrycznie narzędzi dała Europie zdecydowaną przewagę ekonomiczną i militarną nad resztą świata. Wprowadzenie karabinów odtylcowych, karabinów maszynowych Maxima i lekkiej artylerii polowej, dokonały rewolucji w sile ognia, która pozbawiła szans skutecznego oporu ludy tubylcze, dysponujące tylko białą bronią. Zaś opancerzone kanonierki, wyposażone w artylerię i karabiny maszynowe, panowały nie tylko nad morzami, ale także na wielkich rzekach Chin, Indii, Kongo, czy Nigerii. Pod koniec XIX w. światowa dominacja militarna Europejczyków prawie nie miała granic. W 1800 r. Europejczycy zajmowali lub kontrolowali 35% lądowej powierzchni świata, w 1878 r. - 67%, a w 1914 r. - ponad 84%.

Wielka Brytania jako hegemon
Po zniszczeniu floty francuskiej i hiszpańskiej pod Trafalgarem w 1805 r., Brytyjczycy niepodzielnie zapanowali na morzach, okalających Europę i na oceanach świata. Równocześnie dzięki rewolucji przemysłowej, gwałtownie wzrosła fabryczna produkcja towarów w Wielkiej Brytanii i jej handel światowy. Stała się ona pierwszorzędnym, przodującym mocarstwem światowym. Gdy ok. 1860 r. Zjednoczone Królestwo osiągnęło szczytową pozycję względem innych krajów, przypadało na nią 53% światowej produkcji żelaza, 50% wydobycia węgla kamiennego i prawie połowa światowej produkcji wyrobów bawełnianych oraz 1/5 handlu światowego. Zaś ponad 1/3 statków handlowych pływało pod banderą brytyjską.
Wykorzystując swą hegemonię gospodarczą, rozległy handel, eksport kapitału, dyplomację i sojusze, Wielka Brytania w ciągu XIX w. zbudowała największe w świecie imperium kolonialne. Obejmowało Indie, Indochiny, Australię, Kanadę oraz wielkie terytoria Afryki. Wszędzie tam Brytania utrzymywała swe garnizony wojskowe, a szlaków morskich strzegły twierdze i bazy w strategicznych punktach globu: w Gibraltarze, na Malcie, w Suezie, Adenie, Singapurze, Hongkongu, Lagos, na Falklandach. Natomiast liczebność wojsk lądowych na Wyspach Brytyjskich była niewielka, wynosiła w 1880 r. 248 tys. żołnierzy, czyli 2-3 raza mniej niż wojska Francji (544 tys.), Rosji (909 tys.), czy Prus (400 tys.), a nawet nieco mniej niż Cesarstwa Austro-węgierskiego (273 tys.).

Średnie mocarstwa
Poza Wielką Brytanią uprzemysłowienie pozostałych krajów zachodnio-europejskich odbywało się powoli, nierównomiernie i z oporami. Po wielkim zamęcie spowodowanym przez Wielką Rewolucję Francuską i wojny napoleońskie, konserwatywne rządy bały się ryzyka zmian istniejących struktur gospodarczych, gwałtownej urbanizacji, niepokojów społecznych, granic państwowych. To też reakcyjne Święte Przymierze stłumiło powstanie niepodległościowe w Piemoncie, Francuzi przywrócili w Hiszpanii króla Ferdynanda VII, wreszcie przy pomocy wojsk rosyjskich w 1848 r. stłumiona została rewolucja węgierska.
Dopiero w drugiej połowie XIX w. wzrosło znacząco uprzemysłowienie i ekspansja gospodarcza Prus. Zwiększyły się też szybko ich siły zbrojne i znaczenie sztabu generalnego, rozwijającego reformy i strategię wojskową, bazując na transporcie kolejowym i karabinach.
Z pośród kontynentalnych 4-ch mocarstw europejskich, Cesarstwo Habsburgów było najbardziej zróżnicowane i niejednolite wewnętrznie, W pozostałych 70-80% ludności było jednej narodowości i języka, lub wyznawało taką samą religię. Natomiast ludność Austrii stanowiła absolutną mieszaninę narodowości: Niemców, Węgrów, Włochów i 7 różnych nacji Słowian, wyznających wiele różnych religii. Wątłym spoiwem państwa była tylko cesarska dynastia Habsburgów. To też, już od połowy XIX w., charakteryzującego się kształtowaniem państw narodowych w Europie, Cesarstwo Habsburgów zaczęło się rozpadać.
Po niepodległościowych powstaniach (risorgimento) prowincji włoskich w 1861 r. na Półwyspie Apenińskim powstało nowe państwo Królestwo Włoch. Podobne walki wyzwoleńcze o swą niepodległość prowadzili w Cesarstwie Austriackim Serbowie, Chorwaci, buntowali się Czesi, a Węgrzy uzyskali status współrządzących w przekształconym Cesarstwie Austro-Węgier. Wszak największym ciosem dla Cesarstwa było starcie w latach 1864-66 z Prusami o panowanie w Niemczech. Po wspólnej wojnie z Danią i zajęciu jej południowych terytoriów, kanclerz Prus Bismarck wszczął wojnę przeciwko Austrii. Nowocześnie uzbrojone wojsko pruskie, przerzucone szybko, z nad granic z Danią, na południe transportem kolejowym, rozgromiło 3 lipca1866 r. wojska austriackie w bitwie pod Sadową w Czechach.
W traktacie pokojowym, zawartym w Pradze, utworzony został Związek Północnoniemiecki, grupujący kilkadziesiąt państewek niemieckich, który następnie wchłonięty został przez Prusy. Po zaanektowaniu także Księstwa Poznańskiego, Prusy jako II Rzesza Niemiecka, zasiliły grono głównych mocarstw Europy.

Wojna krymska i erozja potęgi Rosji
W 1854 r. Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę Rosji. Flota brytyjska wpłynęła na morza Bałtyckie, Czarne, Białe i Ochockie na Dalekim Wschodzie, blokując i ostrzeliwując z dział okrętowych wszystkie porty rosyjskie. Celem tej blokady było uniemożliwienie Rosji eksportu, głównie zboża, i pozbawienie jej w ten sposób wszelkich dochodów eksportowych. Mimo to nie doszło do żadnych walk morskich, gdyż flota rosyjska, znaczne słabsza i przestarzała (częściowo kadłuby drewniane) schroniła się w portach, chronionych przez forty artyleryjskie. Natomiast po kilku miesiącach dokonany został desant 60-tys. korpusu wojsk francuskich, brytyjskich i tureckich na Półwysep Krymski na Morzu Czarnym. Został on przez siły inwazyjne zajęty bez większego oporu z wyjątkiem twierdzy Sewastopola.
W książce nie ma żadnej wzmianki o powodach wojny, a faktycznie wypowiedziana została przez oba mocarstwa zachodnie by utrzymać "równowagę sił" w Europie i obronić Turcję przed upadkiem. Mianowicie od 1853 r. trwała jej wojna z Rosją, przy czym Rosjanie zniszczyli całkowicie flotę turecką w bitwie pod Synkopą na Morzu Czarnym, a nacierając wzdłuż wybrzeży, zbliżali się do stolicy Turcji, Istambułu, grożąc jego zdobyciem.
Natomiast w książce bardzo wiele o słabości gospodarczej i wojskowej Rosji, o jej nieprzygotowaniu do wojny na wielu frontach, które im zagrażały. Musieli bowiem trzymać liczne wojska na północy wobec zagrożenia Piotrogrodu przez Szwedów, w Besarabii, by chronić Ukrainę przed spodziewanym atakiem ze strony Austrii i na Kaukazie, gdzie walczyli z Turkami. Brakowało wyszkolonych oficerów, zapasów broni i amunicji, zaś zaopatrzenie na Krym, wobec braku szlaków kolejowych, dowożone było wozami konnymi przez bezdroża stepów Ukrainy. Ponad to żołnierze rosyjscy posługiwali się karabinami (muszkietami) skałkowymi, gdy ich przeciwnicy nowoczesnymi karabinami odtylcowymi, o znacznie większej skuteczności. Oba mocarstwa zachodnie przodowały tez w wysokości wydatków wojskowych, ok. 2,5 raza wyższych od rosyjskich.
W ogóle rozwój gospodarczy Rosji był w XIX w, niższy niż w pozostałych mocarstwach europejskich, co ilustruje poniższa tabela:
PKB mocarstw europejskich per capita w 1830-1890 (w dolarach USA wg kursu z 1960 r.)
 Wyszczególnienie / Lata      1830       1850       1870       1890   
 Wielka Brytania 346 458 828 785
 Francja 264 333 437 515
 Niemcy 245 308 426 537
 Cesarstwo Habsburgów 250 283 305 361
 Rosja 170 175 250 182

Po upadku Sewastopola, który bronił się przez 11 miesięcy, wojna została zakończona zawarciem w Paryżu w 1856 r. traktatu pokojowego, upokarzającego dla Rosji. Zobowiązywał ją do zwrotu Turcji Mołdawii i części Besarabii oraz zabraniał posiadania floty wojennej, a także budowy fortów na wybrzeżach Morza Czarnego.

Stany Zjednoczone i wojna domowa
Ekspansja terytorialna Stanów Zjednoczonych na kontynencie Ameryki Północnej i nieustanne przesuwanie granic na zachód, aż do Oceanu Spokojnego, autor przyrównuje do ekspansji Rosji w północnej Azji na wschód, też do Oceanu Spokojnego. Państwa te na początku XIX w. różniły się znacznie ilością mieszkańców, USA w 1816 r. liczyły 8,5 mln, a Rosja 51,2 mln ludności. Ale różnica ta szybko malała i w 1860 r. kraje te liczyły odpowiednio 31,1 i 76 mln ludności. Zasadniczo różniły się też tym, że ludność Rosji stanowili głównie chłopi pańszczyźniani o niskich dochodach i produkcji, zaś w USA zarówno osadnicy wiejscy, jak i mieszkańcy miast, cieszyli się stosunkowo wysokim poziomem życia i produkcji.
Zadziwiające, że autor nie zauważył, że siłę roboczą na plantacjach rolnych stanowili głównie niewolnicy murzyńscy, sprowadzeni w tym celu z Afryki, oraz, że tubylcza czerwonoskóra ludność indiańska została w zasadzie eksterminowana. Natomiast wielkie przyrosty terytorialne USA uzyskały przez zakupy Florydy od Hiszpanów, Luizjany od Francuzów, Alaski od Rosjan, oraz przez zajęcie, w drodze wojny z Meksykiem, połowy jego terytorium aż po Pacyfik.
Przez całe XIX stulecie bardzo szybko rozwijała się w USA produkcja przemysłowa. już w 1860 r. była ona większa niż w Rosji, czy Niemczech, a wkrótce także Francji. Szczególnie rozwinęła się sieć kolejowa, była 30-krotnie dłuższa niż w Rosji, natomiast regularna armia USA liczyła wówczas tylko 20 tys. żołnierzy , podczas gdy w Rosji 860 tys. Znacznie zwiększona została dopiero w trakcie wojny domowej w latach 1861-65, wywołanej przez secesję siedmiu skonfederowanych rolniczych stanów na południu USA, przeciwko Unii stanów północnych.
Obie części państwa różniły się pod wieloma względami, różne były też ich interesy i konflikt między nimi narastał od dziesięcioleci. Stany zgrupowane w Unii Północnej, były znacznie ludniejsze, liczyły 20 mln białej ludności, podczas gdy Konfederacja tylko 6 mln i 4 mln ludności czarnej. Najbardziej charakterystyczną różnicą było duże uprzemysłowienie Północy, a dominacja rolnictwa, głównie upraw bawełny na eksport, na Południu.
Autor szeroko opisał przewagę Północy w zakresie możliwości mobilizacyjnych wojska, wyposażenia go w nowoczesna broń, produkowaną we własnych fabrykach, w tym opancerzone okręty liniowe, możliwości transportowe szlakami kolejowymi, finansowania itd. Natomiast słabo uprzemysłowione Południe zdane było w dużym stopniu na import broni i wyposażenia wojennego, które w drugiej połowie wojny stało się niemożliwe, wobec blokady portów. W czasie wojny ustał też eksport bawełny do Europy i Konfederacja nie miała także środków finansowych na prowadzenie wojny. Nadmierny druk pieniędzy papierowych, przy brakach towarowych na rynku, spowodował dodatkowo szaleńczą inflację. W wyniku wyraźnego osłabienia gospodarki i ducha frontowych oddziałów Konfederacji - na początku 1865 r. wojska Konfederacji liczyły już tylko 155 tys. żołnierzy - jedynym realnym wyjściem z wojny, która pochłonęła ok. 700 tys. ofiar, stała się kapitulacja. Kongres USA zlikwidował secesję południowych stanów, zniósł niewolnictwo i nadał prawa obywatelskie czarnoskórej ludności.

Wojny o zjednoczenie Niemiec
Prusy po wygraniu "błyskawicznej", trwającej tylko 7 tygodni, wojnie z Austrią, awansowały do roli drugiego po Francji mocarstwa w kontynentalnej Europie. Zawdzięczały to przede wszystkim szybszemu, niż w krajach ościennych, rozwojowi gospodarczemu oraz zręcznym, scentralizowanym rządom króla Wilhelma I i "żelaznego" kanclerza Otto Bismarcka.
Imperium francuskie po wojnach napoleońskich poszerzyło swe terytoria kolonialne w Afryce, Indochinach i na Pacyfiku, odbudowało flotę wojenną i rozwinęło znacznie swą gospodarkę, dzięki jej uprzemysłowieniu. Jednakże Prusy rozwijały się szybciej, produkowały nieco więcej żelaza, 2,5- krotnie więcej węgla, o 50% więcej energii elektrycznej i miały dłuższą siec kolejową. Po przeprowadzeniu przez pruski sztab generalny reformy wojska, Prusy dysponowały tez bardziej mobilną, ze sprawnymi służbami zaopatrzeniowymi i sanitarnymi, dobrze wyszkoloną armię, z kompetentną kadrą oficerską, utrzymującą żołnierzy w surowej "pruskiej dyscyplinie".
Cesarz Francji Napoleon III Bonaparte nie ingerował w wojnie prusko-austriackiej, zaprotestował dopiero na próbę objęcia tronu hiszpańskiego przez członka dynastii niemieckiej Hohenzollernów. Na francuską notę Wilhelm I odpowiedział obelżywie, co stało się powodem wypowiedzenia wojny Niemcom przez Francję. Na to żelazny kanclerz właśnie liczył, przerzucił transportami kolejowymi prawie półmilionową armię na front francuski i powtórzył "Blitzkrieg" we Francji. Po otoczeniu pod Sedanem, główne siły francuskie się poddały, a cesarz Napoleon III dostał się do niewoli. Wojna trwała jeszcze kilka miesięcy, zakończyła się oblężeniem i zdobyciem Paryża, bronionego przez republikańskie powstanie ludowe.
Po zjednoczeniu Niemiec w 1870 r. niemiecki przemysł, technika, nauka, oświata, administracja, a także pruska armia, nadal szybko rozwijały się i Cesarstwo Niemieckie, ogłoszone uroczyście w Wersalu, pod zręcznymi rządami Bismarcka przez dwa dziesięciolecia odgrywały rolę hegemona w systemie mocarstw europejskich. Przez zjednoczenie państw niemieckich oraz włoskich, osłabienia Francji i Austrii (po 1867 Austro-Węgier), a także osłabienia Rosji po wojnie krymskiej, nastał w Europie nowy porządek geopolityczny. Jednakże utrzymana została względna równowaga sił, co dla wyspiarskiego mocarstwa brytyjskiego było sytuacją satysfakcjonującą.
To tez Wielka Brytania, neutralna w ostatnich konfliktach europejskich, nadal koncentrowała się na powiększaniu i eksploatacji swego rozległego imperium kolonialnego. W tym kierunku również zaangażowały się mocarstwa Francji, Niemiec i Włoch. W celu uniknięcia sporów w tym zakresie, na zorganizowanym w 1885 r. Kongresie Berlińskim, dokonano uzgodnionego podziału kontynentu afrykańskiego między poszczególne mocarstwa europejskie. Austro-Węgry swe aspiracje mocarstwowe skierowały głównie na dziedzictwo potureckie na Bałkanach, zaś Rosja starała się usilnie o zreformowanie i modernizację struktur państwa oraz odbudowę swych pozycji na Morzu Czarnym, utraconych w zawartym w Paryżu traktacie pokojowym po wojnie krymskiej.

Powrót do poprzedniej strony