8. Rosja w XX w. do 1921
Panowanie Mikołaja II (1894-1917), wojna ros.-jap. i rewolucja 1905 r., wybuch I wojny światowej, upadek Rosji carskiej, Rewolucja Październikowa, wojna domowa i interwencja 14 państw zachodnich.


Mikołaj II (1894-1917) - cesarz Rosji, syn Aleksandra III (1881-1894), z dynastii Romanowów.
Pod koniec XIX w. Chiny zadłużone wobec Rosji, po przegranej wojnie z Japonią, odstąpiły jej na 80 lat Półwysep Liaotuński wraz z portem Port Artur, oraz zgodziły się na budowę kolei transsyberyjskiej przez teren Mandżurii do Władywostoku. W ten sposób Rosja wzięła udział, wraz z zachodnimi mocarstwami morskimi W. Brytanią, Francją i Niemcami, w akcji zajmowania przez nich różnych enklaw portowych na wybrzeżu Chin na swe bazy handlowe. Wzięła też udział w walkach przeciwko chińskiemu Powstaniu Bokserów, okupując terytorium Mandżurii.
Stało się to powodem zatargów z Japonią, która w podobny sposób opanowała Półwysep Koreański, a następnie doprowadziło do wojny japońsko-rosyjskiej w 1904 r. Poprzedzona ona została napaścią Japończyków, bez uprzedzenia, na flotę rosyjską, bazującą w Port Arturze. Walki prowadzone na lądzie w Mandżurii były bardzo krwawe, zakończyły się kapitulacją Rosjan w oblężonym Port Arturze. Najtragiczniejszy dla Rosji był pogrom w Cieśninie Czuszimskiej wojennej floty bałtyckiej, jaka z opóźnieniem przypłynęła w maju 1905 r. na dalekowschodni teatr wojenny, zresztą już po kapitulacji wojsk rosyjskich w Mandżurii. Wojnę zakończył traktat pokojowy w sierpniu, zawarty za pośrednictwem Stanów Zjednoczonych. Zgodnie z nim Rosja oddała Południowy Sachalin i kolej południowo-mandżurską Japonii, która przejęła również dzierżawę Półwyspu Liaotuńskiego z Portem Artura.
Wojna z Japonią była w Rosji od początku bardzo niepopularna, a ponoszone klęski spowodowały wielki wzrost nastrojów antycarskich. Opozycyjne grupy robotnicze, socjalistyczne i rewolucyjne szybko wzrastały i nabierały rozmachu strajki i różne akcje protestacyjne, formułujące postulaty społeczno-polityczne pod adresem władzy carskiej. M.in. w styczniu 1905 r. zorganizowany został w Petersburgu pochód strajkujących robotników, zamierzających pomaszerować pod Pałac Zimowy z petycjami do cara. Pokojowy pochód, liczący ok. 30 tys. robotników, z ikonami, portretami cara i chorągwiami, został jednakże ostrzelany przez wojsko, przy czym zginęło ok. tysiąca ludzi, a kilka tysięcy zostało rannych. Ta ''krwawa niedziela'' zniszczyła mityczną wiarę dużej części ludności robotniczej i chłopskiej do cara i stała się zapłonem wielkich strajków drukarzy, kolejarzy, nauczycieli, urzędników, aktorów, ekspedientów sklepowych w całej Rosji. Doszło też do buntu załogi pancernika „Potiomkin” i wielu innych okrętów, oraz zbrojnych wystąpień rewolucyjnych w ośrodkach przemysłowych Moskwy, Uralu, na Łotwie i w Królestwie Polskim.
Napór rewolucji 1905 r. nie załamał caratu, ale Mikołaj II zmuszony został do wprowadzenia zmian w swym jedynowładztwie. Inspirowany przez premiera rządu Wittego podpisał dekret, uznający wolność słowa, prasy i zapowiadający reformy socjalne. W kwietniu 1906 r. utworzony został, w drodze wyborów pośrednich, pierwszy rosyjski parlament, I Duma Państwowa. Okazał się jednak dla cara zbyt opozycyjny, został więc przez niego rozwiązany i rozpisano nowe wybory do nowej Dumy. Wywołało to serię buntów w wojsku i strajków robotniczych, stłumionych przez władze. Również II Dumę car rozwiązał i dopiero III Duma, wybrana w październiku 1907 r., w oparciu o nowe reakcyjne prawo wyborcze, przetrwała całą swą 5-letnią kadencję, niemal całkowicie podporządkowując się woli cara i polityce nowego premiera Piotra Stołypina.
Równocześnie opadła fala wystąpień rewolucyjnych w miastach, m.in. na skutek bezlitosnych represji Stołypina wobec rewolucjonistów i terrorystów. To też dokonano na niego kilka zamachów i w1910 r. został zastrzelony przez terrorystę w teatrze na oczach cara. Rewolucja 1905 r. w Rosji zakończyła się więc niepowodzeniem, lecz wywarła wielki wpływ na rosyjski i międzynarodowy ruch robotniczy i stanowiła zapowiedź późniejszych rewolucji i walk narodowowyzwoleńczych po I wojnie światowej w całej Europie.
W okresie od końca XIX w. do I wojny światowej gospodarka Rosji charakteryzowała się szybkim rozwojem w wielu dziedzinach wytwórczości. Następowała monopolizacja przemysłu, będącego w dużej mierze w rękach zachodnich koncernów i rozwój kapitalizmu finansowego. Po pierwszych kilku latach XX w. kryzysu ekonomicznego do 1913 r. produkcja przemysłowa uległa podwojeniu, a liczba zatrudnionych w przemyśle wzrosła do 3 mln. Rozrastały się też szybko miasta. Intensywnie rozwijała się kolonizacja rosyjskiego Dalekiego Wschodu i Syberii. W rolnictwie Stołypin wprowadził własność prywatną ziemi, którą chłopi mogli nabywać (zamiast dzierżawić) za niskooprocentowane kredyty, udzielane przez specjalnie w tym celu powołaną sieć banków. Tym nie mniej sytuacji w rolnictwie rosyjskim była niezmiennie zła. Ludność wiejska stanowiła 3/4 ogółu ludności imperium, choć trwała jej ciągła migracja do miast. O pomyślnym zaopatrzeniu w żywność decydowały dobre urodzaje. Gdy były złe, zwykle z powodu nieprzewidywalnych warunków pogodowych, dochodziło niejednokrotnie do głodu w niektórych regionach kraju.
W ostatnich kilku latach przed I wojną światową ujawnił się w Rosji nawrót fermentu rewolucyjnego, zwłaszcza wśród robotników wielkoprzemysłowych i chłopstwa. Iskrą zapalną tych tendencji rewolucyjnych była tzw. "masakra nad Leną". Miał tam miejsce strajk ośmiu tysięcy robotników w kopalniach złota, żądających wzrostu płac oraz poprawy nieludzkich warunków i 8-godzinnego dnia pracy. Strajk zakończył się zaaresztowaniem przywódców strajku i ostrzelaniem przez wojsko protestującego tłumu robotników, wśród których było 500 ofiar zabitych i rannych. Gdy w 1912 r. strajkowało w Rosji ogółem ok. miliona osób, to w 1913 - 1270 tys., a w pierwszych siedmiu miesiącach 1914 r. - 1300 tys.
Ostatnie 2-3 dekady lat przed wybuchem I wojny światowej były w Rosji bardzo korzystne w zakresie rozwoju oświaty, nauki, kultury i sztuki. Przybyło kilka wyższych uczelni (Tomsk, Saratow, Perm, Rostów), Towarzystw Naukowych, a po 1905 r. społecznych Uniwersytetów Ludowych. Rozwinęło się znacznie szkolnictwo średnie, a zwłaszcza podstawowe. To ostatnie w dużej mierze dzięki działalności ziemstw, to jest samorządów lokalnych, było też wiele szkół cerkiewno-parafialnych. Rozwijała się szybko nauka w wielu dziedzinach: matematyki (Aleksander Korkin), chemii (Dymitr Mendelejew), łączności radiowej (Aleksander Popow), konstrukcji rakietowych (Konstanty Ciołkowski), fizjologii (Iwan Pawłow). Szczególne osiągnięcia uzyskano w badaniach Syberii, Dalekiego Wschodu i Arktyki. W wieli ekspedycjach badawczych brali udział Polacy, m.in. Benedykt Dybowski (fauna Bajkału), Jan Czerski (Góry Czerskiego), Aleksander Czekanowski (Góry Czekanowskiego). Spore osiągnięcia notowała architektura, malarstwo, rzeźba, muzyka, balet, teatr i literatura piękna (Lew Tołstoj, Antoni Czechow, Maksym Gorki, Iwan Bunin).
W 1907 r. zakończona została wieloletnia rywalizacja Rosji z Wielką Brytanią o panowanie w Persji przez zawarcie dwustronnego porozumienia, ustalającego strefy wpływów w tym państwie. Równocześnie dyplomacja rosyjska włączyła się intensywnie w konflikty bałkańskie, wspierając panslawistyczne dążenia Serbii, ale nie angażując się bezpośrednio w wojny bałkańskie 1912/13. Skończyły się one wprawdzie ostateczną porażką Turcji, lecz Rosja równocześnie utraciła swe wpływy w nowych państwach bałkańskich na rzecz Austro-Węgier (Bośnia, Rumunia, Bułgaria), Wielkiej Brytanii (Grecja) i Włoch ( Albania).

I wojna światowa.
Konflikty na Bałkanach stały się powodem wybuchu w 1914 r. I wojny światowej. Jej podstawą były sprzeczności interesów i podział państw europejskich na bloki militarne. Głównymi z nich były: Trójprzymierze Niemiec, Austro-Węgier i Włoch oraz Trójporozumienie (Ententa) W. Brytanii, Francji i Rosji. Dla Rosji wojna zaczęła się 1 sierpnia, gdy Rzesza Niemiecka wypowiedziała jej wojnę. Niemcy rozpoczęli swą rosyjską ofensywę 4 sierpnia od zbombardowania i spalenia przygranicznego Kalisza w Kongresówce.
W pierwszych miesiącach wojny na froncie wschodnim rozegrane zostały dwie kampanie wojenne. Na terytorium Prus Wschodnich, gdzie doszło do rozstrzygającej bitwy pod wsią Tannenberg (Stębark), zakończonej wielkim zwycięstwem wojsk niemieckich, i w Galicji, gdzie ofensywa wojsk austriacko-węgierskich, rozpoczęta 23 sierpnia w Kieleckiem i na Lubelszczyźnie załamała się w bitwach pod Lwowem i Gródkiem Jagiellońskim. Pod koniec 1914 r. fronty ustabilizowały się tam na wiele miesięcy na linii rzek Bzury, Nidy i Dunajca.
Rok 1915 rozpoczął się od ofensywy wojsk austriacko-węgierskich w rejonie Karpat Wschodnich, gdzie m. in. rozegrały się bardzo krwawe walki o Przełęcz Dukielską. Jednakże Rosjanie odparli tę ofensywę, a nawet zdobyli w marcu twierdzę Przemyśl. Natomiast pełnym zwycięstwem zakończyła się kolejna ofensywa wojsk niemieckich na północy, gdzie opanowały one znaczne terytoria Litwy i Kurlandii. Zaś przełamanie frontu rosyjskiego na południu nastąpiło w maju pod Gorlicami, poczym armie austro-niemieckie podjęły ofensywę na całej linii swego frontu wschodniego i do jesieni wszystkie terytoria Galicji i b. Królestwa Polskiego znalazły się pod ich okupacją. W 1916 r. walki na frontach rosyjskich osłabły, jedynie latem miała miejsce wielka ofensywa rosyjska gen Brusiłowa na Wołyniu, zakończona dużymi stratami dla obu walczących stron. Na koniec 1916 r. front przebiegał wzdłuż linii Tarnopol - Pińsk - Dźwina - Ryga.
Przez cały okres wojny car Mikołaj II przebywał głównie w sztabie wojskowym na Białorusi, kierując stamtąd, wraz ze swymi generałami, działaniami na frontach wojennych. Natomiast cesarzowa Aleksandra, ze swymi młodocianymi czterema córkami, po odpowiednim przeszkoleniu, były sanitariuszkami w lazaretach wojennych Piotrogrodu. Najmłodszy z dzieci, Aleksy, spodziewany następca tronu, chorował na hemofilię, wobec której współczesna medycyna była bezradna. Leczył go znachor, kaznodzieja Rasputin, niepiśmienny chłop z Syberii. Zrozpaczona carowa znalazła się pod jego mistycznym wpływem. Stąd za wszelkie jego intrygi, skandale obyczajowe, hulanki i skorumpowanych protegowanych, była ona oskarżana przez opozycję i opinię publiczną. W grudniu 1916 r. Rasputin został zamordowany (otruty, zastrzelony i ostatecznie utopiony w przerębli rzeki Newy) przez kilku krewnych cara, którzy w ten sposób chcieli uwolnić Rosję od znienawidzonego szarlatana. Również o ten mord brukowe gazety obwiniały parę cesarską.

Upadek Caratu.
Wraz z niepowodzeniami na frontach pogarszała się ogólna sytuacja w Rosji. Skorumpowany rząd, kierowany przez nieudolnego księcia Golicyna nie potrafił przeciwdziałać pogarszającemu się zaopatrzeniu miast w żywność, rozprzężeniu transportu kolejowego, narastaniu bandytyzmu i ogólnej anarchii. To też od początku 1917 r. miały w Rosji miejsce liczne strajki, manifestacje i starcia zbrojne ludności, występującej przeciwko wojnie i katastrofalnej sytuacji żywnościowej. Buntowało się także wojsko i w całym państwie powstawały radykalne rewolucyjne Rady Robotniczo-Żołnierskie, które przejmowały lokalnie władzę i domagały się od cara liberalizacji gospodarki, demokratyzacji władzy i wycofania z wojny. Działanie te przybrały wnet formę rewolucji, której początek datuje się na 2 marca (18 luty wg kalendarza rosyjskiego).
Gdy car Mikołaj II rozwiązał Dumę, wtedy 200 tys. robotników odpowiedziało strajkiem generalnym, przy czym wojsko odmówiło wystąpienia przeciwko strajkującym, bratając się z nimi. Wówczas Duma Państwowa oraz Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich zebrały się nielegalnie i zażądały abdykacji cara, co nastąpiło 15 marca. Cesarstwo Rosyjskie przestało istnieć, na jego miejscu pojawiła się republika parlamentarna, zaś władzę w państwie przejął Rząd Tymczasowy, wyłoniony przez Dumę. Rodzina cesarska przewieziona została wówczas do własnego pałacu w Carskim Siole pod Piotrogrodem i tam internowana pod wojskową strażą.
Republikański Rząd Tymczasowy próbował kontynuować wojnę, zgodnie z zawartymi sojuszami. Okazało się to jednakże niemożliwe wobec masowych dezercji żołnierzy rosyjskich, porzucających broń i udających się do swoich „rodzin i domów”. Przeciwko dalszemu prowadzeniu wojny była też partia bolszewicka, kierowana przez Włodzimierza Lenina, który w lipcu 1917 r. przybył (staraniem rządu niemieckiego) z emigracji w Szwajcarii. Po nieudanej próbie zamachu stanu, Lenin musiał z powrotem schronić się we Finlandii, a premierem Rządu Tymczasowego i naczelnym wodzem w Rosji został gen. Aleksander Kiereński. Na jego polecenie Mikołaj II wraz z rodziną ewakuowani zostali do Tobolska nad Irtyszem na Syberii. Mimo starań różnych postronnych osób, nie doszło do azylu cesarskiej rodziny w Wielkiej Brytanii lub Niemczech. Zarówno król angielski Jerzy V, jak i cesarz niemiecki Wilhelm II, obaj kuzyni Mikołaja II (wszyscy byli wnukami Wiktorii, królowej Anglii), nie wyrazili takiej chęci.

Rewolucja Październikowa.
W dniu 7 listopada (25 października wg kalendarza rosyjskiego) 1917 r. wybuchła w Rosji kolejna rewolucja. Pełną władzę w kraju przejął Ogólnorosyjski Zjazd Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, kierowany przez W. Lenina, który proklamował utworzenie Republiki Radzieckiej. 15 grudnia nastąpiło zawieszenie działań wojennych między Rosją a Niemcami, zaś 3 marca 1918 r. w Brześciu Litewskim podpisany został traktat pokojowy na ciężkich warunkach niemieckiej okupacji krajów bałtyckich, Białorusi i Ukrainy,
Zachodnie państwa Ententy obawiały się przerzucenia wojsk niemieckich ze wschodu na front francuski, co jednakże nie nastąpiło, gdyż rozproszyły się one na okupowanych obszarach Rosji europejskiej. Obawiały się też przejęcia przez Niemców, lub bolszewików, wielkich zapasów materiałów wojennych, zmagazynowanych w portach Murmańska i Archangielska na północy, nad Morzem Barentsa i Białym, oraz we Władywostoku na Dalekim Wschodzie. Zapasy te, liczące kilka mln ton, dostarczone zostały sojuszniczej Rosji, a nie wykorzystane wobec załamania się frontu wschodniego. Dla ich zabezpieczenia w odnośnych portach wylądowały w marcu 1918 r. desanty wojsk brytyjskich, francuskich i amerykańskich. Miały one też podjąć próbę odbudowy frontu niemiecko-rosyjskiego. Taką możliwość dostrzegał, zwłaszcza rząd brytyjski, na południu Rosji, gdzie powstały antybolszewickie ruchy opozycyjne, organizowane przez „białych” generałów carskich.

Wojna domowa w Rosji i interwencja 14 państw zachodnich.
Pierwsze ogniska wojny domowej między „białymi” i „czerwonymi” objęły terytoria nad Donem i na Kubaniu, gdzie na wiosnę 1918 r. lokalny przywódca Kozaków Dońskich gen. Kaledin, skupił grupę kilkuset oficerów carskich, która szybko rozrosła się w formację tzw. Armii Ochotniczej, dowodzonej przez generałów Korniłowa, Romaszeskiego i Denikina. Miała ona wyzwolić „Wielką Rosję” i przyłączyć się do wojny po stronie Ententy. W każdym bądź razie Ochotnicza Armia wszczęła wojnę domowa przeciwko władzy bolszewickiej, nie wdając się jednakże zupełnie w walki z Niemcami, okupującymi sąsiednią Ukrainę.
W pierwszych miesiącach Brytyjczycy mieli poważne problemy z dostawami sprzętu wojskowego dla „białych” generałów na południu, wobec blokowania dostępu na Morze Czarne przez Turcję, walczącą po stronie państw centralnych. Dopiero po zawarciu rozejmu z Niemcami (11 listopada 1918 r.) na Morze Czarne wpłynęła silna flota brytyjska, dostarczając do Noworosyjska i portów krymskich, dla Ochotniczej Armii białogwardyjskiej, wielkie ilości sprzętu i materiałów wojennych, w tym czołgi i samoloty.
W trakcie wycofywania się z Ukrainy wojsk niemieckich, do portów w Odessie i na Krymie wpłynęły też okręty francuskie, dowożąc ok. 60 tys. swych wojsk, głównie oddziały kolonialne, jakie zaczęły zajmować południową Ukrainę. Podobnie flota brytyjska wpłynęła na Morze Bałtyckie, zaopatrując w broń, i osłaniając ogniem artyleryjskim wzdłuż Zatoki Fińskiej, „białego” gen. Judenicza, którego Korpus Północny, zorganizowany na Łotwie, podjął marsz na Piotrogród.
Również w azjatyckiej części Rosji, już na początku 1918 r., przeciwko organizującym się tam rewolucyjnym Radom bolszewickim wystąpili dwaj atamani kozaccy Siemionow i Kałmykow. Wsparci dostawami wojskowymi przez Brytyjczyków, Japończyków i Amerykanów, opanowali i terroryzowali prawie cały rosyjski Daleki Wschód, aż do Jeziora Bajkał. Dodatkowo Japonia zaangażowała na tych obszarach do 70 tys. wojska. Ale największą siłę na Syberii, od Uralu po Władywostok, reprezentował 70-tys. Legion Czechosłowacki. Utworzony z jeńców czeskich i austriackich walczył na froncie rosyjskim z Niemcami, a po zawarciu pokoju ros.-niem. miał być przerzucony na front francuski.
W trakcie ewakuacji koleją transsyberyjską do Władywostoku, Legion Czechosłowacki stał się najpoważniejszym przeciwnikiem bolszewików na Syberii, zajmując prawie wszystkie miasta wzdłuż kolei transsyberyjskiej. Wsparty oficerami, oddziałami i dostawami brytyjskimi, przyczynił się do powstania Wszechrosyjskiego Rządu Tymczasowego, na czele którego, w drodze puczu wojskowego, stanął „biały” dyktator adm. A. Kołczak, jako „Wszechrządca Rosji”. W tym czasie ostatni car Mikolaj II z dynastii Romanowów więziony był, wraz z rodziną, w Jekaterynburgu na Uralu i tam został zamordowany z rozkazu Lenina, na dwa dni przed zajęciem miasta przez wojska gen. Kołczaka.
Największe sukcesy osiągnęli „biali” latem i jesienią 1919 r., gdy Denikin zajął główne miasta Ukrainy: Charków, Połtawę i Kijów, oraz Kursk i Orzeł na przedpolach Moskwy. Prowadzone równocześnie ofensywy Kołczaka od strony Uralu, Brytyjczyków od strony Archangielska i natarcie Judenicza z Łotwy na Piotrogród, zdawały się zapowiadać klęskę władzy bolszewików, Lecz panowali oni nad centralnymi przemysłowymi i rolniczymi obszarami europejskiej części Rosji, z rozbudowaną siecią kolejową i z ośrodkiem w Moskwie. Mogli więc przerzucać swoje siły na zewnętrzne fronty, na których „biali” i interwenci byli wzajemnie izolowani. Mieli też większe poparcie ludności i lepsze kierownictwo wojskowe, Wyróżniał się zwłaszcza Lew Trocki, który ze swego pociągu pancernego dowodził kolejnymi frontami. Szczególną negatywną rolę w wojskach „białych” odegrali arystokratyczni oficerowie, którzy brutalnie traktowali zwykłych żołnierzy, nie dbali o nich, i z pogardą odnosili się do innych narodowości m.in. urządzając pogromy ludności żydowskiej.
Przeprowadzone pod koniec 1919 r. kontrofensywy Armii Czerwonej, utworzonej w trakcie wojny domowej przez bolszewików, były bardzo skuteczne. Do końca roku rozbita została armia Kołczaka na Syberii, a on sam rozstrzelany w Irkucku. W tym też czasie skapitulowały wojska Judenicza na Łotwie, a Brytyjczycy ewakuowali swą flotę z Morza Bałtyckiego. Wycofali się również z Murmańska i Archangielska na północy. Natomiast do marca 1920 r. Denikin stracił swą Armię Ochotniczą i całe południe Rosji z wyjątkiem Półwyspu Krymskiego, gdzie dowództwo przejął gen. Wrangel. Po zajęciu Kijowa w maju 1920 r. przez polskie wojska, armia Wrangla uderzyła na południową Ukrainę, z zamiarem współdziałania i połączenia się z wojskami Piłsudskiego, co się jednakże nie udało. Ostatecznie w listopadzie 150 tys. „białych” żołnierzy i cywilów opuściło Krym na brytyjskich statkach, udając się na emigrację.
W 1920 r. przeciwko bolszewickiej Rosji wystąpiło jeszcze jedno państwo, nowo powstała Rzeczpospolita Polska. Jej wojska uderzyły w kwietniu, zajmując tereny do rzeki Dniepr wraz z Kijowem. W wyniku kontrofensywy Armii Czerwonej zostały one odrzucone na przedpola Warszawy, gdzie doszło w sierpniu do decydującej bitwy, zwycięskiej dla Polaków. Traktat pokojowy zawarty w marcu 1921 r. w Rydze, zakończył ostatecznie okres wojen domowych i interwencyjnych w Rosji.
W 1921 r. na terytorium Rosji utworzone zostało nowe państwo Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), zaś wcześniej, na jej zachodnich rubieżach, powstały nowe niepodległe państwa: Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa i Polska./

Powrót do strony głównej