4. Rosja w XVI wieku
Zbieranie ziem ruskich, wojny o dostęp do Bałtyku, rozbicie i wchłonięcie tatarskich chanatów po Złotej Ordzie, obrona przed Tatarami krymskimi, kolonizacja Zachodniej Syberii.
Władcy: Wasyl III (1505-1533), wielki książę moskiewski, Iwan IV Groźny (1533-1584), od 1547 car Rosji; Fiodor I (1584-98)


Wasyl III(1505-1533) - wielki książę moskiewski, syn Iwana III Srogiego (1462-1505).
W pierwszych dziesięcioleciach XVI w. książę moskiewski Wasyl III, kontynuując, po swym ojcu Iwanie III Srogim, dzieło zespolenia ziem ruskich, wdał się w wojny z Litwą i Koroną (1507-1508 i 1512-1522) i zdobył w 1510 r. Psków, a w 1514 r. Smoleńsk. W 1521 r. przyłączył do swojej domeny Księstwo Riazańskie. Umocnił też swą władzę kosztem bojarów, to jest wielkich feudalnych właścicieli ziemskich na Rusi. Bojarowie nadal jednak sprawowali władzę administracyjną w kraju, ściągali daniny, zasiadali w Dumie Bojarskiej, będącej organem doradczym wielkiego księcia, potem cara. W feudalnych strukturach księstwa najniższą warstwę społeczną stanowiło chłopstwo pańszczyźniane, przypisane do ziemi, będącej własnością bojarów lub księcia.
Za Wasyla III zakończona została rozbudowa Kremla, który otoczony został murem ceglanym ze słynnymi wieżami kremlowskimi. Zaznaczyło się również ożywienie kulturalne, piśmiennictwa, malarstwa, po okresie mongolskich zniszczeń i upadku. Wielki książę Wasyl III zmarł w 1533 r.

Iwan IV Groźny (1533-1584) - od 1547 car Rosji, syn Wasyla III (1505-1533).
W 1533 r,. gdy zmarł wielki książę moskiewski Wasyl III, jego prawowity następca, syn Iwan miał 3 lata. Władzę regencyjną sprawowała jego matka Helena Glińska wespół ze specjalnie powołaną radą regencyjną. Przez cały okres regencji istniały w Rosji tendencje separatystyczne, spiski i walka o wpływy i władzę pomiędzy poszczególnymi rodami bojarskimi. W latach 1534-1537 odbyła się kolejna wojna litewsko-rosyjska, zainicjowana przez Litwinów, którzy chcieli wykorzystać okres niepokojów w Rosji dla odzyskania utraconych wcześniej terytoriów. Nie przyniosła ona efektów żadnej ze stron, a jedynie pogromy i zniszczenia przygranicznych terytoriów. Po długich rokowaniach w Moskwie, zakończona została 5-letnim rozejmem.
Osobiste rządy Iwan IV zaczął sprawować po koronacji na cara w 1547 r. W tymże roku ożenił się z Anastazją Zachariną, z bogatego rodu bojarskiego i miał też miejsce wielki pożar Moskwy. Już na samym początku swego panowania nowy władca rozprawił się zdecydowanie i krwawo ze swymi bojarskimi rywalami, utwierdzając swą absolutną władzę. Równocześnie w pierwszych 10 latach rządów Iwan IV przeprowadził w państwie szerokie, nowoczesne reformy w administracji, finansach, wojsku (m.in. powołanie najemnych formacji strzelców), sądownictwie (nowy zbiór praw) i w Kościele prawosławnym. Ich głównym celem była likwidacja rozdrobnienia dzielnicowego i centralizacja państwa. W zarządzaniu pomocne były carowi Rada Wybrana, złożona ze szlachty bojarskiej oraz Sobór Ziemski, zwoływany co roku w sprawach nowych ustaw, poboru podatków, wojny i pokoju. Wzrosły znacznie liczebność i znaczenie stanu szlacheckiego.
Lecz głównym osiągnięciem Iwana IV było rozbicie tatarskich chanatów Kazańskiego w 1552 r., Syberyjskiego częściowo w 1555 r., a ostatecznie w 1568 r. i Astrachańskiego w 1556 r., przejęcie ich terytoriów, i szeroka ekspansja Rosji na wschód po góry Ural i na południe po Morze Kaspijskie. Równocześnie w kraju rozwinął się znacznie handel, a stołeczna Moskwa stała się miastem stutysięcznym. W posiadłości cara, to jest na Kremlu, architekci włoscy wybudowali kilka reprezentacyjnych soborów oraz świeckich obiektów w stylu renesansowym. W tym też czasie powstał w Moskwie sobór Wasyla Błogosławionego.
Nie udało się natomiast Iwanowi IV poszerzyć granic swego państwa w kierunku zachodnim do Morza Bałtyckiego. W latach 1554-57 przeprowadził on pierwszą wojnę ze Szwecją o Finlandię, zakończoną traktatem pokojowym, gwarantującym obu stronom wolny handel, gdyż ten problem otwarcia handlu przez Bałtyk był dla Moskwy najważniejszy. W 1557 r. 40-tys. armia rosyjska roszyła na podbój przybałtyckich terytoriów Inflant, będących w posiadaniu niemieckiego Zakonu Kawalerów Mieczowych, zdobyła Narwę, w następnym roku Dorpat. Lecz wobec zagrożenia Moskwy przez Tatarów krymskich, wojna została przerwana traktatem rozejmowym.
W 1561 r. Inflanty rozpadły się na dwie części, północna Kurlandia przypadła wielkiemu komturowi G. Kettlerowi, który przeszedł na protestantyzm, zaś pozostała część Inflant stała się świeckim księstwem i oddała się pod panowanie litewskie, a zaraz potem polsko-litewskie. Wojna Rosji z Zakonem przekształciła się w ten sposób w wojnę z Litwą i Polską. Przygotowując się do niej, Iwan Groźny przede wszystkim zawarł traktaty pokojowe ze Szwecja i Danią, poczym w 1563 r. wojska rosyjskie zajęły twierdzę Połock, jako bazę wyjściową.
Po wstąpieniu na tron królewski w Rzeczypospolitej Stefana Batorego, inicjatywa w sprawie Inflant przeszła w ręce polskie. Batory zgromadził ok 48 tys. wojska polskiego, litewskiego, węgierskiego oraz Kozaków dońskich i przeprowadził w latach 1579-81 trzy kampanie wojenne przeciwko Moskwie. W pierwszej zdobył Połock, w drugiej Wielkie Łuki i Newel, w trzeciej obległ wielką twierdzę Psków. Nie zajął jej wprawdzie, ale Iwan Groźny, wobec odcięcia wojsk rosyjskich w Inflantach i zajęcia Narwy przez Szwedów, zaproponował rozejm. Przy mediacji delegata papieskiego biskupa Possevina zawarty został 10-letni rozejm w styczniu 1582 r. w Jamie Zapolskim. Inflanty i Połock pozostały przy Rzeczypospolitej, Estonię utrzymali Szwedzi wraz z twierdzą Narwa, Moskwa odzyskała tylko Wielkie Łuki i Newel. Ostatecznie Moskwa przegrała więc swą pierwszą, trwającą 25 lat, wojnę o Inflanty, tracąc ponadto miasto Połock
Również nieustanne niebezpieczeństwo groziło Rosji ze strony Chanatu Krymskiego. Tatarzy krymscy prawie co roku urządzali łupieżcze wyprawy na ziemie rosyjskie, m. in. w 1571 r. złupili i spalili Moskwę, z wyjątkiem Kremla. Mimo to Iwan IV nie zdecydował się na ostateczną rozprawę z Chanatem, gdyż groziło to wojną z Turcją, będącą wówczas u szczytu swej potęgi.
W latach panowania Iwana IV rozpoczęła się szeroka penetracja terenów północnej Azji na wschód od Uralu. Wielką rolę w tej kolonizacji odegrała rodzina kupców rosyjskich Strogonowów, którzy zorganizowali gospodarczą eksploatacje soli, futer, minerałów na nowych terenach. Do ich opanowania posługiwali się oddziałem kozackim, dowodzonym przez Jermaka, a liczącym tysiąc ludzi.
Car Iwan IV Groźny był człowiekiem porywczym i gwałtownym, jego szaleństwa tonowała jednak żona Anastazja. Po jej śmierci w 1560 r., ogarnęły go depresja i szaleństwo. Przekonany, że została ona otruta, mścił się na podejrzanych, każąc ich więzić i mordować. Podzielił wtedy kraj na dwie części, przy czym część lepsza, zwana opryczniną, objęła stare księstwa i stała się jego prywatną własnością. Nie obowiązywały tam dotychczasowe prawa i ustawodawstwo, a tylko doraźne polecenia cara, realizowane przez zaufanych i oddanych ludzi, tzw. opryczników, którzy bogacili się w wyniku grabieży bojarów, miast i cerkwi. Część gorsza, ziemszczyzna obarczona została wielkim podatkiem 100 tys. rubli i stała się terenem represyjnych wypraw opryczników. Najbardziej ucierpiały miasta Nowogród i Twer, w których wymordowani zostali wzsyscy mieszkańcy, ok. 25-40 tys. ludzi. Chaos, samowola, wyprawy karne, samosądy, jakie opanowały Rosję, zrujnowały całe połacie kraju. Po śmierci Iwana IV Groźnego w 1584 r., rządy przejął jego syn z pierwszego małżeństwa Fiodor I .

Fiodor I (1584-1598) - car Rosji, syn Iwana IV (533-1584).
Po śmierci Iwana IV Groźnego w 1584 r., rządy przejął jego syn z pierwszego małżeństwa Fiodor I . Car Iwan IV Groźny miał trzech synów: najstarszego Iwana zabił w porywie szału w 1581 r. Drugi Fiodor został carem. Najmłodszy 9-letni Dymitr, z siódmego małżeństwa, w 1591 r. stracił życie, raniąc sie niechcąco nożem, w ataku epilepsji podczas chłopięcej zabawy na podwórku pałacu Godunowych w Ugliczu. Tak przynajmniej orzekła specjalna komisja, przysłana z Moskwy. Jednakże wg szerokiej opinii publicznej zabójstwo to zostało ukartowane przez księcia Borysa Godunowa, który mógł spodziewać się, że Dymitr po osiągnięciu pełnoletności, przejmie carską władzę.
Fiodor I (1584-1598) nieustannie chorował, był ograniczony umysłowo, nie zajmował się sprawami państwowymi, troszczył się jedynie o swój pałac kremlowski. Faktyczne rządy w Rosji od 1587 r. sprawował jego szwagier i doradca, książę Borys Godunow. Rządził on mądrze i sprawiedliwie. W wojnie ze Szwecją (1590-95) odebrał kilka miast w rejonie Jeziora Ładoga, i skutecznie bronił kraj przed wypadami tatarskimi z Krymu, przeciwko którym zbudowano w południowych rejonach Rosji szereg twierdz, ostrogów i linii obronnych. Znaczącym wydarzeniem było uniezależnienie się cerkwi prawosławnej w Rosji od patriarchów w Konstantynopolu, Jerozolimie, Antiochii i Aleksandrii przez utworzenie patriarchatu także w Moskwie, obejmującego swym zasięgiem całą Rosję, także ziemie ruskie Rzeczypospolitej
Car Fiodor I zmarł w 1598 r. Na nim zakończyła się dynastia rodu książęcego Rurykowiczów, panującego od 862 r.