Palestyna - 3 religie monoteistyczne
Judaizm, chrześcijaństwo, islam


Palestyna to miejsca powstania dwóch wielkich religii monoteistycznych - judaizmu i chrześcijaństwa, ponadto wpływy i kultura Palestyny odegrały także znaczącą rolę w ukształtowaniu islamu, jako trzeciej wielkiej religii monoteistycznej świata. Poniżej przedstawiam rys historyczny ziem i ludów Palestyny w czasach Starożytności i Średniowiecza do okresu wojen krzyżowych.

Abraham, Palestyna, Królestwo Żydowskie, powstanie judaizmu

Według przekazu Starego Testamentu hebrajskiego Abraham, zwany ojcem narodu żydowskiego, żył w ok. XVII wieku p.n.e. i pochodził z sumeryjskiego miasta Ur w Mezopotamii. Był prorokiem i z polecenia Boga Jahwe udał się wraz z rodziną do krainy Kanaan (Palestyna). Tam Jahwe (Jehowa) zażądał od Abrahama, w objawieniu na Wzgórzu Moria, złożenia krwawej ofiary z jego jedynego syna Izaaka, jako próby wiary. W ostatniej chwili anioł wstrzymał egzekucję, a Jahwe zawarł z Abrahamem przymierze, obiecując przekazanie jego potomkom ziemie Kanaan w zamian za posłuszeństwo i gotowość ofiarowania syna, zamiast którego zabity został baranek. Drugi syn Jakub uzyskał od Boga imię Izrael i miał dwunastu synów, którzy stanowili potem zaczyn dwunastu pokoleń izraelskich.
Kraina Kanaan obejmowała mniej więcej terytorium dzisiejszej Palestyny, Libanu i częściowo Syrii. W starożytności w regionie tym osiedliły się koczownicze plemiona Izraelitów, z których część przybyła z Egiptu pod wodzą Mojżesza w XIII wieku p.n.e. Ich wędrówka przez pustynię trwała 40 lat i opisana została, wraz z historią świata od jego stworzenia (3761 p.n.e.), w tzw. Księgach Mojżeszowych, stanowiących pierwszych 5 ksiąg, tzw. Pięcioksiąg (Tora), pisma świętego Biblii. Tworzą one, wraz z licznymi apokryfami, Stary Testament, będący wraz z późniejszym Talmudem, to jest zbiorem norm religijno-prawnych, podstawą judaizmu.
Rozwój i uformowanie się religii judaistycznej trwało setki lat, wraz z rozwojem i zakorzenieniem się plemion hebrajskich na swych nowych ziemiach osadniczych. Następca Mojżesza, wódz Izraelitów Jozue, podbił Kanaan, jako Ziemię Obiecaną i rozdzielił ją między 12 plemion hebrajskich. Plemiona te, początkowo rozproszone, zjednoczyły się ok. 1030 r. p.n.e., wobec zagrożenia najazdami „ludów morza”, i utworzyły jednolite państwo, Królestwo Żydowskie. Pierwszym władcą Królestwa Żydowskiego był Saul, powołany przez proroka Samuela na wodza. Pobił on sąsiednie plemię Filistynów, zajmując tereny przez nich zamieszkałe. Drugim królem został pasterz Dawid Juda (1006-970 p.n.e.), który wsławił się w trakcie wojny z Filistynami zabiciem z procy olbrzyma Goliata. Za jego panowania Izraelczycy podporządkowali sobie także plemiona Moabitów i Aramejczyków, podbili znaczne terytoria na północy (Syria), na wschodzie (Transjordania) i południu (Półwysep Synaj) oraz zdobyli miasto Jerozolimę, ustanawiając je swą państwową i religijną stolicą.
Trzecim władcą Królestwa Żydowskiego był syn Dawida, Salomon I (970-930 p.n.e.). Sprawował on swe rządy w okresie pokoju i zajmował się głównie administracyjnym, gospodarczym i prawnym umocnieniem swego państwa. Zadbał o rozwój rolnictwa i kopalnictwa miedzi, budowę dróg i floty handlowej. Legenda uczyniła z Salomona wzór mądrego i sprawiedliwego władcy, przypisując mu autorstwo setek przypowieści i pieśni oraz sprawiedliwe wyroki sądowe ("wyrok salomonowy"). Za jego panowania w Jerozolimie powstała wielka Świątynia Salomona, którą usytuowano na wzgórzu Moria ("święta skała").
Świątynia Salomona była wielką budowlą, posiadała bogaty wystrój architektoniczny i stała się od momentu jej wybudowania świętym miejscem dla wyznawców judaizmu. Salomon wzniósł też wiele wspaniałych pałaców i prowadził wielki i kosztowny dwór królewski, a w nim harem dla swych licznych żon, które dobierał zwykle wśród księżniczek sąsiednich krain. W ten sposób utrzymywał dobre i przyjazne stosunki z Fenicją, Egiptem i arabskimi plemionami w Arabii. Lecz duże wydatki królewskie wymagały nakładania na lud coraz większych podatków, co skończyło się buntami i secesją części ziem niehebrajskich.
Zaś po śmierci Salomona państwo rozpadło się w 922 r. p.n.e. na dwa mniejsze królestwa Izrael na północy, ze stolicą w Samarii, i Judę na południu z Jerozolimą. Były one potem przez setki lat wzajemnie skłócone, często występując, w koalicjach z innymi królestwami regionu, przeciwko sobie. Oba państwa uległy następnie inwazji Egiptu, a Królestwo Izraela zostało ok. 730 r. p.n.e. zajęte i uzależnione od Asyrii. Król asyryjski Sargon II (721-705 p.n.e.) przesiedlił 27 tys. Hebrajczyków na tereny Syrii, osadzając na ich miejsce osadników z Babilonii, którzy z biegiem czasu zasymilowali się z rdzenną ludnością, tworząc nowe ugrupowanie Izraelitów, zwanych „Samarytanami”.
Po upadku Asyrii w 609 r. p.n.e. oba kraje, jak i cały Lewant, opanowane zostały przez wojska egipskie faraona Necho II, a następnie w 587 r. p.n.e. zajęte przez króla Babilonu, Nabuchodonozora II. Za opór stawiany przez Jerozolimę, stolicę Judy, miasto to zostało w 586 r. złupione i zrównane z ziemia, zburzona też została Świątynia Salomona. Natomiast ludność została deportowana w niewolę babilońską, jaka zapoczątkowała diasporę żydowską. By utrzymać swe zwyczaje i tradycje Żydzi budowali w Babilonii synagogi (bożnice), tj. domy zgromadzeń, w których w każdą sobotę (szabat) zbierali się na wspólne modły i narady.
Powrót wygnańców możliwy był dopiero po 538 r. p.n.e., po upadku Babilonu, zawojowanego przez Persów i podboju Egiptu w 525 r. p.n.e., gdy oba królestwa Izraela i Judy stały się satrapiami perskimi. Król perski Cyrus II uwolnił wtedy Żydów z niewoli babilońskiej. Ale faktycznie wróciła tylko część deportowanych, gdyż większość korzystnie zaaklimatyzowała się w bogatym Babilonie. W ramach uzyskanej autonomii w Izraelu powołany został Knesset (Wielkie Zgromadzenie), jako naczelna władza religijna i sądownicza, kierowana przez arcykapłana i radę starszych. Wzmocnione zostały mury obronne Jerozolimy, a na polecenie Cyrusa II odbudowana została częściowo świątynia jerozolimska (Druga Świątynia), w której przechowywano Arkę Przymierza, największy skarb kultowy Żydów. Odtąd stała się ona celem pielgrzymek wiernych z całego świata.
W 332 r. p.n.e. terytoria Palestyny zostały zajęte przez greckie wojska Aleksandra Wielkiego, które w 7-letnej wojnie podbiły imperium perskie. Zaś w 198 r. p.n.e. stały się częścią Królestwa Syrii za dynastii Seleucydów. Na całym Bliskim Wschodzie rozszerzały się wtedy wpływy hellenistyczne, przyjmowane również przez ludność hebrajską w zakresie kultury, sztuki, gospodarki. Natomiast zdecydowanie Żydzi przeciwstawiali się wprowadzaniu greckiego prawodawstwa i wiary w wielu bogów. Król Syrii Antios IV postanowił to postanowił to uczynić dekretem w 167 r. p.n.e., zastępując prawo mozaistyczne prawem świeckim i instalując w świątyni jerozolimskiej ołtarze i posągi Zeusa Olimpijskiego. W odpowiedzi wybuchło wielkie spontaniczne powstanie ludności pod przywództwem Judy Machabeusza z kapłańskiego rodu Hasmoneuszy. W 164 r. powstańcy zdobyli Jerozolimę i odrodzili królestwo.
Powstanie trwało, z przerwami, przez 20 lat. W jego wyniku król syryjski zmuszony został do uznania w 142 r. p.n.e. lokalnego władcy i arcykapłana Judę Machabeusza. Funkcje te sprawowała dynastia Machabeuszy do 37 r., lecz już w 66 r. p.n.e. cały Lewant, w tym Izrael i Juda, znalazły się w imperium rzymskim. Nowy król Judy, zwanej z rzymska Judeą, Herod I Wielki, rządził w zgodzie z rzymskim namiestnikiem prowincji, przebywającym w Syrii. Rozwinął gospodarkę kraju, założył nowe miasta i twierdze Cezarea, Sebasta i Mosada, rozbudował Jerozolimę, przebudował całkowicie świątynię jerozolimską tak, że odtąd zwana była Świątynią Heroda.
W 66 r. n.e., za panowania cesarza rzymskiego Nerona, ponownie wybuchło w Judei wielkie powstanie ludności żydowskiej. Było ono zwieńczeniem ciągłych zatargów, głównie na tle religijnym, i buntów Żydów wobec rządów pogańskiego Rzymu. Przeciwko powstaniu skierowany został 60 tys. korpus rzymski pod dowództwem Wespazjana i jego syna Tytusa, późniejszych cesarzy rzymskich. Ostatecznie Tytus stłumił rebelię żydowską w 70 r., poczym stolica prowincji, Jerozolima, zrównana została z ziemią. Wtedy też po raz drugi, zburzona została jerozolimska Świątynia Heroda. Pozostała po niej tylko "ściana płaczu", fragment murów dziedzińca, będąca dziś kultowym miejscem religii hebrajskiej. Apogeum wojny było zbiorowe samobójstwa 960 obrońców twierdzy Mosada, by uniknąć zemsty Rzymian za kilkuletni opór. Znaczną część ludności żydowskiej Rzymianie deportowali wówczas na Półwysep Iberyjski i nad Ren w Germanii.
Jeszcze jedno powstanie wybuchło w Jerozolimie w 132 r. za panowania rzymskiego cesarza Hadriana, gdy zakazał obrzezań i zmienił nazwę Jerozolimy, jako pogańskiego miasta, na Aelia Capitolina. Powstanie trwało 3 lata, po jego stłumieniu znaczna część Żydów uciekła do sąsiednich krajów arabskich, rozpraszając się w ten sposób na obczyźnie, czyli w diasporze. Odtąd populacja żydowska stanowiła już tylko zdecydowaną mniejszość w stosunku do ogółu ludności, zamieszkałej w regionie. Ale Żydzi nawet w diasporze przetrwali jako naród, głównie dzięki zachowaniu swych obyczajów i religii. Zaś prowincja Judea zmieniła swą nazwę na Palestyna, od nazwy jej pierwotnych mieszkańców, Filistynów.
Judaizm jest najstarszą religią z pośród trzech wielkich religii monoteistycznych, obok chrześcijaństwa i islamu. Jej podstawą jest wiara w Jechowę (Jahwe), jako jedynego boga, będącego stwórcą świata. W nagrodę za swą wiarę, i zgodnie z przymierzem, zawartym z Mojżeszem na górze Synaj, bóg Jehowa uznał Izraelitów za naród wybrany i obiecał zesłanie na ziemię Mesjasza (zbawcę świata), człowieka który odbuduje Izrael i będzie w nim rządzić sprawiedliwie i w pokoju bez końca.
Istotnym elementem judaizmu jest też podporządkowanie się przez wierzących zasadom etyki, sformułowanych w Biblii i Talmudzie, a dotyczących szerokich reguł życia społecznego: przestrzegania świąt, postów, szabatu, podporządkowania się rabinom, jako zwierzchnikom religijnym i kahałom, stanowiących gminne struktury administracyjne.
Miejscem zbiorowych modłów, nauczania religijnego i zebrań żydowskiej wspólnoty są synagogi, zarządzane przez rabinów. Z modlitwami związane są określone obrzędy i przedmioty. Na przykład mężczyźni modlą się w jarmułkach, małych czapeczkach, nakładają też na siebie tałes, to jest prostokątną tkaninę z frendzlami. Modły obowiązują szczególnie w dni świąteczne oraz w szabat, czyli we wszystkie soboty, które są dniami wolnymi od wszelkich zajęć, co religijni Żydzi przestrzegają bardzo skrupulatnie, nie imając się np. nawet drobnych robót domowych. Najważniejsze święta to święto Nowego Roku, obchodzone w pierwszy dzień siódmego miesiąca, święto przebłagania Jon Kipur, obchodzone 10 dni później, i Pascha. Pascha to 8 dni świątecznych na początku wiosny, ustanowionych dla upamiętnienia wyjścia z niewoli egipskiej.
Judaizm oczywiście podlegał przekształceniom wraz ze zmieniającymi się warunkami geospołecznymi. Wykształciły się w jego ramach różne sekty i stronnictwa, które m.in. stanowili konserwatywni, przeciwni hellenizacji, faryzeusze; arystokratyczni, lojalni Rzymowi, sadyceusze; radykalni, bezwzględnie wrodzy Rzymowi, zeloci; ascetyczni esseńczycy, żyjący we wspólnotach pracy i majątku. W dalszych stuleciach utrzymały się kierunki: ortodoksyjne, asymilacyjne, narodowościowe. Ten ostatni, poczynając od początków XX w., rozwinął się w syjonizm, uznawany dziś przez większość społeczności żydowskiej.


Narodziny chrześcijaństwa, nauki Chrystusa

Religia chrześcijańska narodziła się w połowie I wieku n.e. w Judei, stanowiącej wówczas część rzymskiej prowincji Palestyny. Jest to uniwersalna religia monoteistyczna, i wywodzi się, podobnie jak późniejszy mahometanizm, z judaizmu, żydowskiej religii narodowej. Twórcą religii chrześcijańskiej był Żyd Jezus Chrystus z Nazaretu, syn cieśli i sam cieśla, którego uznano za życia za proroka nowej wiary. Wg przypowieści ewangelicznych był potomkiem króla Dawida. Jezus swą misję religijną rozpoczął, mając 30 lat, chrztem w rzece Jordan, w obecności swego kuzyna Jana Chrzciciela, który proklamował Jezusa mesjaszem-królem. W swych naukach Jezus formułował zasady życia społecznego, obrazując je przypowieściami; ogłaszał proroctwa, np. o swym zmartwychwstaniu; przedkładał cierpienie i ubóstwo nad potęgę i bogactwo. Znajdywał wielu zwolenników i gorliwych wyznawców swoich nauk, zwłaszcza wśród ludzi ubogich i niewolników.
Zginął 7 kwietnia 30 r., w wieku 33 lat, śmiercią męczeńską na krzyżu, z oskarżenia Sanhedrynu, jerozolimskiej Najwyższej Rady w sprawach administracyjno-sądowniczych i religijnych. W jej skład wchodzili bogaci Żydzi, głównie członkowie stronnictw sadyceuszy i faryzeuszy, którzy zarzucili Chrystusowi działalność wywrotową, bałwochwalstwo i głoszenie, że jest królem żydowskim. Wyrok zatwierdzony został przez prokuratora rzymskiego Judei, Poncjusza Piłata, który jednakże "umył ręce" w sprawie. Ponieważ równocześnie na śmierć skazany został buntownik i morderca Barabasz, Piłat skorzystał z prawa zwyczajowego i ogłosił, że jeden ze skazanych może być zwolniony. Zebrany tłum żydowski opowiedział się za uwolnieniem Barabasza, Chrystusa poprowadzono więc za miasto na wzgórze zwane Golgotą i tam ukrzyżowano wraz z dwoma rzezimieszkami.
Po śmierci, a ściślej po stwierdzeniu przez wyznawców Jezusa, że jego grób jest pusty, ogłosili oni, że zmartwychwstał, co uznano za dowód boskości Chrystusa. Ogłoszenie go Mesjaszem-Zbawicielem przesądziło o ostatecznym teologicznym oddzieleniu się chrystianizmu od judaizmu. Wśród 13 uczni Jezusa, zwanych apostołami, główną rolę odegrał Szymon Piotr. W swych kazaniach do mieszkańców Jerozolimy pierwszy sformułował podstawowe zasady nowej wiary. Dzięki niemu, a głównie kupców i handlarzy żydowskich, opowieści o Jezusie, i jego działalności, szybko rozpowszechniły się wzdłuż wschodnich wybrzeży basenu Morza Śródziemnego od Palestyny po Rzym. W samym Rzymie powstała wtedy jedna z pierwszych gmin chrześcijańskich, zrzeszająca głównie biedną ludność żydowską. Wg legendy założył ją apostoł Piotr. Gdy w 64 r. stolicę imperium strawił wielki pożar, cesarz Neron oskarżył chrześcijan o podpalenie miasta. Miały wówczas miejsce pierwsze prześladowania chrześcijan, śmierć przez ukrzyżowanie poniósł również apostoł Piotr.
Dużą rolę w krzewieniu religii chrześcijańskiej odegrał apostoł Paweł z Tarsy w Anatolii, który w latach 45-58 przedsięwziął trzy wielkie wyprawy ewangelizacyjne na Bliski Wschód, do Azji Mniejszej, Grecji i Rzymu. Dzięki nim chrześcijańskie gminy wyznaniowe, istniejące początkowo tylko w Judei, zaczęły się rozwijać w całym świecie hellenistyczno-rzymskim. Pierwsze chrześcijańskie gminy były samodzielne, pieczę nad ich majątkiem sprawowali obieralni nadzorcy, zwani biskupami. Z biegiem lat utworzyli oni stan kapłański. Na początku III w. powstała idea papiestwa, gdy Rzym ogłoszony został miastem apostołów, a biskup Rzymu uzyskał nadrzędna rolę w Kościele. Za pierwszego biskupa uznany został apostoł św. Piotr.
Szczegółowo zasady wiary chrześcijańskiej i życie Jezusa Chrystusa opisane zostały w latach 65-100 przez czterech ewangelistów, uczni-wyznawców Jezusa (Marka, Mateusza, Łukasza i Jana). Ewangelie te, wraz z Dziejami Apostolskimi, 21 listami apostołów i Apokalipsą św. Jana, stanowią “Nowy Testament”. Składa się on z 27 ksiąg, spisanych w języku greckim, podzielonych na rozdziały i wersety. Wraz z wcześniejszym judaistycznym “Starym Testamentem”, obejmującym 39 ksiąg a napisanym po hebrajska i częściowo po aramejsku, wchodzi w skład Biblii, czyli Pisma Świętego, będącego dla wierzących podstawowym autorytetem w sprawach wiary.
Kanoniczne zasady religii chrześcijańskiej to: wiara w Boga jedynego, wszechmogącego i wszechwiedzącego, występującego w trzech osobach jako Trójca Święta; uznawanie Jezusa Chrystusa z Nazaretu za syna bożego i zbawiciela świata; czczenie jego matki Świętej Marii, wiara w życie pozagrobowe oraz w niebo i piekło, jako pośmiertnej nagrody lub kary za dobre lub złe uczynki ludzi na ziemi. Religia zobowiązuje też wiernych do działań w życiu doczesnym zgodnie z kodeksem postępowania, określonym m.in. w Biblii jako "Dziesięcioro Przykazań".
Pierwsze instytucje kościelne powstały pod koniec I w., budowane kościoły służyły głównie za miejsca chrztu, komunii i nauczania wiary.


Zwycięstwo chrześcijaństwa, rozpad Cesarstwa Rzymskiego.

Chrześcijańska nauka o przeciwieństwie pomiędzy Królestwem Bożym i światem doczesnym kolidowała z boską czcią, jaką przypisywano cesarzom w Rzymie. Dążąc do utrzymania jedności i zwartości państwa w II i III w. cesarze rzymscy przeciwdziałali więc rozpowszechnianiu się religii chrześcijańskiej, będącej w opozycji do panującego ustroju społecznego i religii rzymskiej. Stąd praktyki prześladowania wczesnych chrześcijan w latach 249-251, 257-258, zwłaszcza 303-311 za Dioklecjana. Chrześcijanie rugowani byli z wojska i urzędów oraz zmuszani, pod karą śmierci, do składania ofiar pogańskim bogom. W dziedzinie dogmatycznej konkurencyjnym dla chrześcijaństwa był neoplatonizm - system filozoficzny, opracowany przez Plotyna, będący rozwinięciem platonizmu (rozdział ducha i ciała) i stoicyzmu (każdy człowiek jest światem w miniaturze).
Prześladowania chrześcijan w imperium rzymskim z różnym natężeniem trwały do 313 r., gdy cesarz August Konstantyn I Wielki zdecydował się na przyznanie wolności wyznania dla wszystkich mieszkańców cesarstwa. Dokonał tego przez wydanie edyktu mediolańskiego, po którym kościołom zwrócono skonfiskowane wcześniej dobra i zwolniono duchowieństwo od płacenia podatków na rzecz państwa.
Po 313 r., nastąpiło szerokie rozpowszechnienie religii chrześcijańskiej i upowszechnienie budownictwa kościelnego, opracowany został tekst Biblii i powstały różne doktryny i obrządki chrześcijańskie, wynikające z regionalnych tradycji. W 313 r. powstało pierwsze zgromadzenie zakonne, a 10 lat później wybudowany został pierwszy klasztor w Egipcie. Zakony rozprzestrzeniły się potem w całym świecie chrześcijańskim. Reguły zakonne zobowiązywały mnichów do zachowania czystości, ubóstwa i posłuszeństwa. W latach 324-349 wybudowana została w Rzymie pierwsza Bazylika św. Piotra, jako siedziba dla papieży, których rola i znaczenie szybko wzrastały. Przetrwała ona 1000 lat, późiniej na jej miejscu wzniesiono nową, jeszcze wspanialszą, której budowa trwała 120 lat.
Konstantyn I był ostatnim jedynym cesarzem imperium rzymskiego. Po jego śmierci o sukcesję po nim walczyli między sobą jego liczni synowie i dalsi krewni. Wróciły rządy tetrarchii i nastąpił podział Cesarstwa Rzymskiego na dwa odrębne państwa: na wschodzie ze stolicą w Konstantynopolu i na zachodzie ze stolicą w Mediolanie. Oba podzieliły dodatkowo spory i kłótnie religijne. W Cesarstwie Zachodnim Kościół katolicki rozwinął się bowiem w scentralizowaną organizację, kierowaną przez papieża, którym był każdorazowy arcybiskup Rzymu. Natomiast w Cesarstwie Wschodnim zapanował arianizm, jaki nie uznawał prymatu biskupa rzymskiego, a jego twórcą był kapłan Ariusz z Aleksandrii.
Od 382 r. ortodoksyjne chrześcijaństwo w Cesarstwie Rzymskim stało się religią państwową i ustawowo zabroniono uprawiania kultów pogańskich. Między innymi zaniechano wtedy kontynuacji starożytnych igrzysk olimpijskich (od 393 r.), oraz spalono w 391 r. bibliotekę w Aleksandrii, zawierającą wówczas 3/4 miliona ksiąg o tematyce naukowej i całą literaturę grecką. Był to początek wielkiej akcji niszczenia pogańskiej klasyki greckiej przez władców chrześcijańskich.
Pełny rozłam imperium rzymskiego na Wschodnie Cesarstwo Rzymskie i Cesarstwo Zachodniorzymskie dokonał się ostatecznie wraz ze śmiercią cesarza Teodozjusza I Wielkiego w 395 r. Był to okres wielkich najazdów barbarzyńców na wszystkie starożytne cywilizacje świata i ta data przyjmowana jest przez niektórych historyków jako koniec świata starożytnego. Od tego czasu władzę cesarską w Cesarstwie Zachodnim sprawowali już nie Rzymianie, lecz Germanie. Podobnie armia składała się głównie z Germanów. W 476 r. germański dowódca armii rzymskiej Odoaker zdetronizował ostatniego zachodniorzymskiego, małoletniego cesarza Romulusa Augustulusa (Auguścika), posłał go w wieku 6 lat na emeryturę i przejął po nim władzę w Rawennie. Równocześnie insygnia cesarskie odesłał do Konstantynopola, a sam ogłosił się niezależnym królem Italii.
Upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego spowodował zniszczenie infrastruktury administracyjnej imperium, sieci dróg państwowych, handlu między prowincjami itd. Pomiędzy powstałymi na gruzach cesarstwa nowymi państwami rozpoczęły się waśnie i wojny o strefy wpływów i poszerzenie granic. Nastąpiło też znaczne pogorszenie się poziomu życia ludności całych regionów.
Natomiast Cesarstwo Wschodniorzymskie, określane też jako Bizancjum, w V-VI w. trwało i rozwijało się nieustannie, mimo najazdów Hunów, Wizygotów i Ostrogotów, pustoszących Półwysep Bałkański. Do najbogatszych prowincji cesarstwa należały Egipt, Syria i Palestyna, a największymi ośrodkami handlu, nauki i kultury były miasta Aleksandria w Egipcie i Antiochia, stolica rzymskiej prowincji Syrii. Pewien rozkwit państwa przypadł na okres rządów cesarza Justyniana I Wielkiego (527-565).
Za panowania Herakliusza (610-641) Cesarstwo Bizantyjskie zaatakowane zostało przez Persów. Sasanidzi perscy zajęli wtedy Syrię, Palestynę i Egipt, z których po ciężkich, kilkuletnich walkach wojskom bizantyjskim udało się ich jednakże wyprzeć. Lecz wkrótce terytoria te stały się łupem Arabów, którzy natchnieni nową wiarą islamską, rozpoczęli w 632 r. wielki pochód na zdobycie świata.


Mahomet i jego religia Islam

W VI w. wędrówki ludów omijały Półwysep Arabski, który zamieszkały był przez plemiona arabskie, prowadzące w większości koczowniczy tryb życia na pustynnych terenach półwyspu. Arabowie zorganizowani byli w strukturach rodowych, wyznawali wielobóstwo. Jednym z głównych miast regionu była Mekka na skrzyżowaniu szlaków karawanowych na pustyni. Miasto było też celem pielgrzymek religijnych, które przybywały z całej Arabii, by złożyć hołd bóstwom, których rzeźby ozdabiały ściany sanktuarium Kaaba, czworobocznej, prostopadłościennej budowli z szarego kamienia. Pielgrzymki te przynosiły spore dochody miejscowym kupcom, więc poczuli się oni zagrożeni, gdy w mieście zaczęła rozwijać się nowa religia, głosząca wiarę w jednego boga. To też wypędzono z miasta proroka, który ją głosił.
Był nim Mahomet, ur. w 570 r., wnuk przywódcy rodu Haszymidów, osierocony w wieku 6 lat, później ożeniony ze starszą o 15 lat Chadidżą, właścicielką karawan, których w młodości był przewodnikiem. Ogłosił się on w 611 r. prorokiem i zaczął nauczać o nowej wierze, jaką mu w licznych objawieniach przekazał archanioł Gabriel w imieniu Boga. Swą nową religię nazwał "Islamem", to jest "poddanie się woli Boga", któremu przydał imię Allach, jakie miał jego ojciec. Uciekając z Mekki Mahomet, wraz ze swymi 75 zwolennikami, schronił się w odległej o 350 km oazie, która wkrótce rozwinęło się w miasto Medyna ("miasto proroka"). Zyskując coraz więcej wyznawców utworzył swe własne państewko teokratyczne.
Po śmierci pierwszej żony zawarł 11 nowych małżeństw, m.in. z córkami wodzów sąsiednich plemion, przez co głównie rozszerzył swe terytoria. W 630 r. Mahomet zdobył Mekkę, gdzie natychmiast nakazał zniszczyć posągi bóstw pogańskich i uczynił z Kaaby symbol swej nowej wiary muzułmańskiej. Zmarł w 632 r., lecz jego religia rozwijała się nadal i zdobywała nowych zwolenników, jako trzecia wielka religia monoteistyczna świata. Ma ona charakter uniwersalny, czyli jest dostępna dla wszystkich, podobnie jak chrześcijaństwo, a w przeciwieństwie do hermetycznego syjonizmu, dostępnego tylko dla narodu żydowskiego.
Zasady islamu spisane zostały w świętej księdze, zwanej Koranem, dzielącej się na 114 sur (rozdziały), ujmujących dogmaty, w jakie muzułmanie winni bezwzględnie wierzyć, oraz w szaria, stanowiącym kodeks prawny, według którego powinni postępować w życiu codziennym. Mahometanie zobowiązani zostali przede wszystkim do pięciu głównych powinności: absolutnej wiary w Allacha, pięciokrotnej modlitwy w ciągu dnia, udzielania jałmużny ubogim, przestrzegania ścisłego postu w miesiącu ramadan i przynajmniej jednej pielgrzymki w życiu do Mekki. Poza tym szaria zakazuje mahometanom spożywania mięsa wieprzowego i picia napojów alkoholowych oraz określa kary za dokonanie przestępstw. Np. karą za kradzież miało być obcięcie ręki, za krzywoprzysięstwo 80 batów itp.
Miejscem zbiorowych modłów są meczety, które są także ośrodkiem życia wspólnoty, szkoły, sądu. Główna hala meczetu z zasady zwieńczona jest kopułą, symbolizującą wszechświat. Na ścianach nie ma żadnych rzeźb, posągów czy obrazów, zdobią je jedynie ornamenty geometryczne, lub o motywach roślinnych a także pismo arabskie (wersety Koranu). We wnętrzach znajduje się kazalnica dla imama, czyli duchownego-przewodnika, nie ma nie ma natomiast żadnych krzeseł czy ław, które zastępują wzorzyste dywany, na jakich wierni klęczą i oddają pokłony, zwróceni w kierunku Mekki. Na zewnątrz świątyni usytuowane są wieże minaretów, z których muezzini nawołują wiernych pięć razy dziennie do modlitwy, a na dziedzińcu baseny i krany z wodą, gdyż przed wejściem do meczetu każdy musi zdjąć obuwie i umyć stopy.
Zasady islamu z biegiem lat ulegały ewolucji, a już w 660 r. nastąpił rozłam wśród mahometan na sunnitów i szyitów. Sunnici uznawali władzę dynastii Omajjadów, natomiast szyici prawo do władzy nad islamem przyznawali tylko imamom, potomkom córki Mahometa, Fatimy. Doprowadziło to do podziałów władzy i powstania kilku, zwalczających się wzajem, dynastii panujących: Haszymidów, Umajjadów, Abbasydów, Fatymidów, Zirydów i innych.


Podboje islamu

Islam głosił między innymi hasło dżihadu, to jest świętej wojny mahometan z niewiernymi, obiecując poległym muzułmanom raj po śmierci na polu walki. To też Beduini szybko przekształcili się w dzielnych wojowników i już po dwóch latach od śmierci Mahometa, jego następcy kalifowie podjęli wyprawy wojenne przeciwko niewiernym. W pierwszej kolejności Arabowie, pokonawszy wojska bizantyjskie w bitwie nad rzeką Jarmuk w Syrii, podbili Syrię i Palestynę. Po zwycięskich bitwach z Persami pod El-Kadasija w 636 r. i Nihawandem w 642 r. opanowali również całą Mezopotamię oraz Armenię, a następnie wszystkie terytoria starożytnej Persji po rzeki Indus i Syr-Darię. Z kolei do 649 r. zajęli Egipt, Cyrenajkę i Trypolitanię w Afryce, Cypr oraz Azję Mniejszą.
Wszystkie te podboje dokonane zostały w trakcie panowania pierwszych czterech kalifów, następców Mahometa. Byli nimi: Abu Bakr, Umar, Usman i Ali. Wybierani byli przez gminę muzułmańską, gdyż Mahomet nie wyznaczył swych zastępców. Abu Bakr był ojcem Aiszy, drugiej żony Mahometa i był zaufanym i najbliższym współpracownikiem Proroka. Zmarł w 634 r., wyznaczając na swego następcę Umara ibn Al-Chattaba. Umar jako pierwszy rozpoczął podbój ziem poza Półwyspem Arabskim, zginął w 644 r., zasztyletowany przez perskiego służącego. Na trzeciego kalifa wybrany został Usman ibn Affan z rodu Umajjadów. Kontynuował on podboje, lecz faworyzowanie przez niego swego rodu w podziale łupów wojennych, doprowadziło do sporów plemiennych i rozruchów w Medynie w 656 r., w toku których został zabity. Czwartym kalifem został Ali, kuzyn Mahometa. Jego rządom przeciwny był klan Umajjadów i w wyniku zbrojnego buntu, w jakim uczestniczyła też Aisza, wdowa po Mahomecie, został w 661 r. zamordowany. Po 29 latach panowania „Czterech Kalifów” nastały w imperium islamskim dynastyczne rządy Umajjadów, którzy przenieśli stolicę z Mekki do Damaszku.
W latach 674-678 Arabowie oblegali i próbowali zdobyć Konstantynopol, stolicę państwa bizantyjskiego. W początkach VIII w. zajęli północną Afrykę wzdłuż Morza Śródziemnego, nieomal całą Hiszpanię i południową część Galii, z której wycofali się jednak za Pireneje po przegranej bitwie z wojskami frankońskimi Karola Młota pod Poitiers w 732 r.
Wojujący islam faktycznie był bardzo tolerancyjny dla podbitych ludów. Arabowie wymagali od tubylczej ludności tylko skrupulatnego płacenia umiarkowanych podatków, a przyzwalali na kultywowanie lokalnych religii, obrządków i obyczajów. To też ludność podbitych terytoriów przyjmowała ich niejednokrotnie jako wybawców od rodzimych ciemiężycieli i jako gwarantów sprawiedliwości społecznej. Stosunkowo szybko przechodziła też na wiarę islamską. Spowodowane to było tym, że mahometanie służący w armii, zgodnie z Koranem, byli zwolnieni od płacenia podatków dla państwa.
Na znacznej części podbitych terytoriów, ludność, wraz z przyjęciem islamu, przyjmowała również język arabski, ulegając w ten sposób arabizacji. Należała do nich również Palestyna. Jej stolica Jerozolima stała się też, po Mekce i Medynie, trzecim świętym miastem Mahometan. Stało się tak po wybudowaniu w latach 685-705 na miejscu zburzonej Świątyni Salomona-Heroda, na wzgórzu Moria, wielkiego sanktuarium mahometańskiego z pozłacaną kopułą, tzw. "Kopuły na skale". Według snu Aiszy, najmłodszej z żon Mahometa, w tym miejscu prorok wstąpił do siódmego nieba. Obok na wzgórzu znajduje się obecnie także wielki meczet Al Aksa, a kilkaset metrów dalej chrześcijańska Bazylika Grobu Świętego, wybudowana w miejscu ukrzyżowania i zmartwychwstania Jezusa.
Tak więc w palestyńskiej Jerozolimie, na jednym jej wzgórzu, znalazły się trzy kultowe świątynie trzech największych monoteistycznych religii świata: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Wzgórze to mogłoby więc być symbolem łączności tych trzech religii. Zwłaszcza, że łączy ich wiele wspólnych wartości i elementów wiary. Wszystkie wyrosły z Biblii, uznają jednego boga, islam uznaje również proroków Mojżesza i Jezusa. Historia zaświadcza jednak, że w różnych okresach czasu dochodziło między nimi do wielkich konfrontacji wojennych. Między innymi były takimi krucjaty chrześcijańskich państw Europy Zachodniej do Palestyny - Ziemi Świętej przeciwko mahometańskim władcom w epoce Średniowiecza.


Wyprawy krzyżowe

Po pokonaniu w 1071 r. wojsk bizantyjskich przez Turków seldżuckich, cesarz bizantyjski Aleksy I zwrócił się o pomoc do papieża i katolickich państw zachodniej Europy. Zainteresowany w przywróceniu papieskiej władzy nad Kościołem wschodnim, papież Urban II zgodził się na interwencję i proklamował wyprawę krzyżową do Ziemi Świętej. Przez kilka lat duchowni kaznodzieje, wędrując po zachodniej Europie, namawiali do ochotniczego zaciągu rycerstwa, by odzyskać Grób Święty w Jerozolimie i pomścić prześladowanie chrześcijan w Palestynie, obiecując w zamian pełny odpust grzechów i wielkie zdobycze dla rycerzy krzyżowych.
Zgodnie z terminem, ustalonym przez papieża, pierwsza krucjata, licząca kilkadziesiąt tysięcy rycerzy, wyruszyć miała do Palestyny 15 sierpnia 1096 r. Poprzedziła ją ludowa krucjata ochotników plebejskich, którzy wyruszyli z płn. Francji, masakrując po drodze Żydów reńskich. Po dotarciu do Konstantynopola przewiezieni zostali bizantyjskimi statkami na brzeg Małej Azji, gdzie rozgromili ich Turcy.
Właściwa krucjata rycerska, dobrze przygotowana, obejmowała cztery zbrojne wyprawy, jakie po koncentracji w miastach Francji, Niemiec i Italii, przeszły różnymi trasami do Konstantynopola. Po przeprawieniu się przez Bosfor, krzyżowcy rozbili wojska tureckie i opanowali całą Anatolię, przekazując tę prowincję z powrotem pod zwierzchnictwo Cesarstwa Bizantyjskiego. W swym dalszym marszu podbili prowincje Syrii i Palestyny, by po miesięcznym oblężeniu zdobyć w 1099 jej stolicę Jerozolimę, główny cel krucjaty. Według źródeł chrześcijańskich wyprawie krzyżowej towarzyszyły cuda, niezwykłe męstwo i zapał krzyżowców. Według źródeł tureckich dopuszczali się oni masakr, zwłaszcza ludności żydowskiej, grabieży i podpaleń.
Na zdobytych ziemiach Mezopotamii utworzone zostało hrabstwo Edessy, w Syrii księstwa Antiochii i Tyru, a w Palestynie Królestwo Jerozolimskie, z feudalnymi strukturami, zarządzane przez arystokratów francuskich. Państwa te były nieustannie nękane przez wypady muzułmańskie i w 1147 r. upadło hrabstwo Edessy. Papież Eugeniusz III ogłosił wtedy drugą krucjatę, którą poprowadzili król Francji Ludwik VII i cesarz niemiecki Konrad III. Nowi krzyżowcy zostali jednakże rozbici przez Turków pod Damaszkiem w 1148 r., nie docierając do celu wyprawy.
W 1169 r. wezyrem Egiptu został Kurd Saladyn, któremu udało się zjednoczyć siły muzułmanów do świętej wojny przeciwko krzyżowcom. Pod jego dowództwem Arabowie zajęli większość państw łacińskich na Bliskim Wschodzie i Jerozolimę w 1187 r. Zachód zorganizował wówczas trzecią dużą krucjatę, jaką w 1189 r. poprowadzili cesarz niemiecki Fryderyk I Barbarossa oraz królowie Francji Filip II August i Anglii Ryszard Lwie Serce. Walki trwały ze zmiennym szczęściem i zakończyły się kompromisowym pokojem, po którym terytoria w głębi lądu przypadły Mahometanom, zaś Krzyżowcy uzyskali wąski pas wybrzeża Palestyny oraz Cypr, a także pozwolenie na odbywanie pielgrzymek chrześcijan do Jerozolimy.
Już po śmierci Saladyna odbyła się w 1202 r. czwarta krucjata. Nie miała ona jednakże charakteru religijnego, lecz łupieżczy. Zamiast udać się do Palestyny i Egiptu, krzyżowcy zajęli Konstantynopol i podbili cesarstwo Bizantyjskie. Była to wielka intryga inspirowana przez papieża Innocentego III. Piąta krucjata (1217-21) do Egiptu, prowadzona pod dowództwem księcia austriackiego Leopolda VI i króla węgierskiego Andrzeja II, skończyła się porażką krzyżowców z powodu wylania Nilu.
W szóstej (1228-29), którą poprowadził cesarz rzymski Fryderyk II, krzyżowcy ponownie, w drodze układów, odzyskali Jerozolimę. Siódma wyprawa do Egiptu (1248-54), pod przewodem króla francuskiego Ludwika IX, była nieudana. By się zrehabilitować Ludwik IX poprowadził w 1270 r. ósmą krucjatę do Tunisu, z zamiarem uderzenia na Egipt od zachodu, do czego jednak nie doszło w związku z jego śmiercią od zarazy, jaka zdziesiątkowała francuskie wojska. Dziewiąta krucjata w 1272 r została przerwana wobec zawarcia rozejmu.
W sumie, na przestrzeni 176 lat, było dziewięć zbrojnych krucjat chrześcijańskiego Zachodu przeciwko muzułmanom na Bliskim Wschodzie. Po ostatniej potrzebowali oni jeszcze 20 lat, by całkowicie wypędzić Europejczyków z Palestyny. Latyńskie Królestwo Jerozolimskie przestało istnieć w 1291 r., a ostatnia twierdza krzyżowców Akka zdobyta została przez egipskich Mameluków w 1302 r. Ostatecznie krucjaty krzyżowców nie osiągnęły swego celu uwolnienia na stałe Jerozolimy i Palestyny spod władztwa mahometan.


Kraków, 22.07.2003

Powrót do poprzedniej strony