Współczesny Irak jest to państwo położone nad Zatoką Perską na Środkowym Wschodzie w Azji, o powierzchni 438 tys. km2 i 22,5 mil. ludności, ze stolicą w Bagdadzie, liczącą 4,5 mil. mieszkańców (aglomeracja miejska). Kraj ten posiada bardzo bogatą historię, gdyż jego dzieje związane są z Mezopotamią, jednym z głównych czte-rech ośrodków cywilizacji ludzkiej, jakie w IV. tysiącleciu p.n.e., zarysowały się w Eurazji i północnej Afryce.
Pozostałe to były Egipt, Chiny i Indie. W regionach tych istniały bowiem szczególnie dogodne warunki klimatyczno-przyrodnicze dla zamieszkania i życia ludzi.
Sam Irak jako państwo zaistniał dopiero w 1921 r., więc z konieczności jego historia, przedstawiona w niniejszym artykule, jest właściwie historią państw, w skład których wchodziły ziemie Mezopotamii na przestrzeni 6 tysię-cy lat dziejów cywilizacji ludzkiej w tym regionie. Są to dzieje bardzo burzliwe, wprost zaskakujące, ale dopiero wiedza o nich pozwala na właściwe zrozumienie i ocenę aktualnej geosytuacji Iraku i świadomości etnicznej jego mieszkańców.

Mezopotamia (4000 - 539 p.n.e.).
Sumerowie. Najbardziej rozpoznanym przez historiografię regionem czasów starożytnych jest Mezopotamia, położona na Środkowym Wschodzie w Azji, w dorzeczach dwóch wielkich rzek Tygrysu i Eufratu. Już w IV tysiącleciu p.n.e. we wschodniej jej części osiedliły się semickie plemiona Sumerów. Prowadzili oni osiadły tryb życia, zajmując się uprawą ziemi, hodowlą bydła, rybołówstwem, handlem i rzemiosłem. Zorganizowani byli w strukturach rodowych i plemiennych. Utworzyli też pierwsze miasta-państwa Uruk i Ur nad Eufratem. Zamieszkiwali w nich głównie rolnicy, uprawiający okoliczne tereny, ale także rzemieślnicy, parający się garncarstwem, budownictwem, tkactwem, odlewnictwem brązu, oraz kupcy, którzy prowadzili coraz dalszą wymianę towarów do Syrii, Palestyny, Egiptu, a nawet drogą morską do Indii.
Społeczeństwa państw sumeryjskich miały strukturę klasową, władzę w nich sprawował książę-kapłan, zaś na dole drabiny społecznej znajdowali się niewolnicy. Ich zatrudniano głównie do budowy kanałów nawadniających i regulacji często wylewających rzek. Wierzenia Sumerów oparte były na kulcie sił przyrody i bóstw astralnych, a władcy sumeryjskich państw opierali się na radach astrologów i wróżbitów, bez których nie podejmowali poważniejszych decyzji. Około 3400 r. p.n.e. Sumerowie wynaleźli pismo klinowe złożone ze znaków, odciskanych w miękkiej glinie rylcem lub trzciną o trójkątnym przekroju. Zaczęli też stosować matematykę, wprowadzając sześćdziesiąty system pomiaru czasu - 24 godziny, 60 minut, 60 sekund i 360 stopni w okręgu.
Z biegiem czasu miasta w Mezopotamii były coraz większe, otaczano je murami obronnymi, a władza przeszła w ręce królów świeckich, panujących dynastycznie. Budowali oni wielkie świątynie oraz pełne przepychu pałace dla siebie. Ze względu na brak drewna i budulca kamiennego w regionie, nawet monumentalne budowle wznoszono z cegły surowej, bądź wypalanej. Ich mury zewnętrzne zdobiono płaskorzeźbami, przedstawiającymi postacie ludzkie, byki, orły, lwy i bogato je inkrustowano.

Akad. Poszczególne miasta-państwa Mezopotamii często toczyły ze sobą wojny dla rozszerzenia swych wpływów, lub dla zdobycia łupów i niewolników. W połowie III tysiąclecia p.n.e. powstało pierwsze imperium światowe Akad, obejmujące całą Mezopotamię od Zatoki Perskiej do Morza Śródziemnego. Największy rozkwit państwa miał miejsce w okresie rządów króla Sargona I (2334-2279 p.n.e.), który podbił i włączył do niego także część Iranu oraz Syrię i Anatolię w Azji Mniejszej. W Akadzie ukształtował się kult bogów słońca, księżyca oraz bogini miłości i wojny, Isztar, utożsamianej z planetą Wenus.
Po śmierci Sargona I wybuchły w Akadzie powstania, a w 2193 r. p.n.e. imperium rozpadło się, wskutek najazdów sąsiednich górskich plemion semickich, na dwa nowe państwa Asyrię i Babilonię, wzajemnie zwalczające się potem przez stulecia w rywalizacji o władanie Mezopotamią.

Asyria. Królestwo Asyrii powstało w 2193 p.n.e. i objęło miasta Assur, Niniwa, Subat i in., położone w górnym dorzeczu rzeki Tygrys. Rozwój nowego państwa opierał się na rolnictwie i handlu, gdyż przez miasta asyryjskie przebiegały główne szlaki handlowe, łączące zatokę Perską z Morzem Śródziemnym.
W historii Asyrii wyróżnia się trzy okresy: staroasyryjski, obejmujący XVIII-XIV wiek p.n.e., średnioasyryjski (1375-1047 p.n.e.) i nowoasyryjski (883-612 p.n.e.). W okresie staroasyryjskim państwo okrzepło, rozwijało się głównie dzięki handlowi i zakładaniu faktorii w Azji Mniejszej. W XVII w. podbite zostało przez przybyłe z północy plemiona Hurytów, którzy w 1490 r. p.n.e. założyli w Górnej Mezopotamii swe własne państwo Mitanni. Zostało ono w XIV stuleciu podbite przez Hetytów ze wschodniej Anatolii i Asyryjczyków, którzy odzyskali wówczas niepodległość i podporządkowali sobie także Babilonię w południowej części Mezopotamii, aż po Zatokę Perską. W śred-nioasyryjskim okresie Asyria stała się wielką potęgą militarną w związku z zastosowaniem rydwanów bojowych i żelaza w uzbrojeniu swych wojsk. Ale od XII w. w regionie występują nowe fale migracji plemion i ludów: Frygów, Chaldejczyków, Aramejczyków, Urartyjczyków, które poważnie osłabiają i uniemożliwiają dalszą ekspansję Asyrii. Popadła ona wówczas w zależność od państwa Mitanni.
Dopiero w 883 r. p.n.e. Asyria ponownie odrodziła się jako imperium. Wtedy w swym maksymalnym zasięgu terytorialnym objęła znów całą Mezopotamię, także Syrię, Izrael i Egipt. Na zdobycznych terenach utworzone zostały prowincje, zarządzane przez urzędników, wyznaczanych przez króla Asyrii, i zobowiązane do składania corocznych danin. Dla komunikowania się odległych prowincji ze stolicą budowano drogi, na których uruchomiono konną pocztę kurierską. Szczyt potęgi Asyria osiągnęła za panowania króla Sargona II (721-705 p.n.e.) i jego dynastycznych następców. Rozbudowano wówczas znacznie sieć kanałów nawadniających i urządzano liczne ogrody i sady. Te zamiłowania i osiągnięcia w ogrodnictwie przeniesione zostały do legendy w postaci "wiszących ogrodów Semiramidy", zaliczanych do siedmiu cudów świata, a faktycznie dotyczących ogrodów na płaskich dachach i tarasach pałaców w Babilonie.
W okresie nowoasyryjskim wybudowanych zostało w stolicy Niniwie wiele pałaców dla dworu królewskiego, zdobnych w liczne rzeźby ornamentalne, przedstawiające sceny z polowań, wojen, czy kultu religijnego. Przepych i bogactwo pałaców miały świadczyć o potędze królewskich władców. Ostatni z wielkich królów asyryjskich Assurbanipal (668-626) założył ogromną bibliotekę w Niniwie, gromadząc w niej ok. 22 tys. glinianych tabliczek z klinowym zapisem poezji oraz tekstów filozoficznych, medycznych, historycznych, astronomicznych i administracyjnych.
Asyria zmuszona była do prowadzenia niekończących się wojen przeciwko obcym najazdom i zwalczać bunty i spiski w swych prowincjach. Despotyczne i brutalne rządy królów asyryjskich wywoływały bowiem zbrojne powstania podbitych ludów i pierwszy Egipt wywalczył w 651 r. p.n.e. swą niezależność. Ostatecznie Królestwo Asyrii rozpadło się w 612 r. p.n.e., gdy Babilończycy, sprzymierzeni z Medami i Scytami, zajęli asyryjską stolicę. Pomógł im w tym wylew rzeki Tygrys, której wzburzone wody uszkodziły potężne mury obronne Niniwy, jakich oblegający nie byli w stanie sforsować w trakcie dwuletniej wojny. Dopiero przez utworzony przez powódź wyłom w murach, napastnicy wdarli się do miasta, które po splądrowaniu zburzono i spalono, nie oszczędzając wspaniałych pałaców i świątyń. Medowie i Babilończycy zburzyli też wtedy wszystkie większe miasta asyryjskie, a ich ludność wymordowano.

Babilonia. Królestwo Babilonii powstałe, podobnie jak Asyria, po rozpadzie imperium Akadu, objęło południową części Mezopotamii do Zatoki Perskiej. Największy zasięg terytorialny i znaczenie osiągnęła Babilonia w czasie panowania Hammurabiego (1792-1750 p.n.e.), zajmując całą Mezopotamię i dominując gospodarczo i kulturowo w regionie. Wielką rolę w konsolidacji państwa spełniła budowa licznych tam rzecznych i kanałów nawadniających dla celów rolniczych oraz prawniczy Kodeks Hammurabiego, oparty o prawo odwetu ("oko za oko, ząb za ząb"). Babilończycy, jako pierwsi, wprowadzili podział roku na tygodnie i system miar i wag, niezbędny im w celach handlowych.
Lecz już w następnym stuleciu państwo babilońskie osłabło po klęskach w wojnach z Asyrią i podbojach, dokonanych przez plemiona Hetytów, Amorytów z Arabii i Kasytów z gór Zagros w Iranie. Nowi najeźdźcy jednakże zasymilowali się, przyjmując język i kulturę Babilończyków. Okres panowania dynastii kasyckiej, zwany okresem średniobabilońskim, trwał prawie czterysta lat (1530-1160 p.n.e.), potem Babilonia podporządkowana została Asyrii. Ale odrodziła się jeszcze raz jako znaczące, samodzielne państwo po rozbiciu w 609 r. p.n.e. Królestwa Asyryjskiego przez zbuntowanych Babilończyków, sprzymierzonych z Medami. Prawie wszystkie terytoria należące do Asyrii zostały wtedy włączone do Babilonii, to jest Mezopotamia, Syria, Izrael i część Anatolii.
Największy rozwój Królestwa Babilonu dokonał się za panowania króla Nabuchodonozora II (604-562 p.n.e.). Zorganizował on też kilka wypraw wojennych dla podbicia Egiptu, czego nie udało mu się jednakże dokonać. Dużą w tym przeszkodą był opór fenickich miast-państw, szczególnie miasta Tyru na wybrzeżu śródziemnomorskim oraz państwa Judei, zwłaszcza jej stolicy Jerozolimy. Po dwóch powstaniach w Judei, Nabuchodonozor II w 587 r. p.n.e., po zdobyciu Jerozolimy w wyniku 16-miesięcznego oblężenia, kazał to miasto zrównać z ziemią, stracić wszystkich wziętych do niewoli żołnierzy żydowskich, a pozostałą ludność przesiedlić do Babilonu, co znane jest w historii jako "niewola babilońska".
Za panowania Nabuchodonozora II odbudowano z rozmachem stolicę Babilon. W mieście wybudowano wiele imponujących budowli m. in. zespół pałaców królewskich, monumentalną bramę Isztar oraz świątynię (ziggurat) w kształcie piramidy, którą legenda kojarzy z biblijną wieżą Babel. W państwie rozkwitały nauka i kultura. Ten okres nowobabiloński istnienia silnego państwa nie trwał jednak długo. Panująca dynastia królewska została w 556 r. pne. obalona wskutek przewrotu pałacowego, a już w 539 r. p.n.e. Babilonia jako państwo przestało istnieć, dostała się bez walki we władanie króla Persji Cyrusa II Wielkiego (558-529 p.n.e.) i stała się na 200 lat prowincją Persji. Samo miasto Babilon zostało w następnym roku zniszczone przez pożary, w których poniosły śmierć setki mieszkańców, a tamtejsze "wiszące ogrody" zostały strawione bezpowrotnie przez ogień.

Persja (539-332 p.n.e.)
W IX wieku p.n.e. na terytorium Iranu osiedliły się indoirańskie plemiona Medów, przybyłe z Azji Środkowej. Utworzyli oni tam swe państwo Medię. Sto lat później w jego sąsiedztwie, na terenach nad Zatoką Perską, osiedliły się, pokrewne plemiona Persów, tworząc Królestwo Perskie. Do połowy VI wieku p.n.e. znajdowało się ono pod dominacją Medii. Sytuacja zmieniła się za rządów władcy perskiego Cyrusa II (558-529 p.n.e.), który w 550 r. p.n.e. zapoczątkował ekspansję królestwa. Przede wszystkim w trzyletniej wojnie podporządkował sobie Medów. Umocniwszy się w ten sposób ruszył na podbój świata. W ciągu kilkunastu lat, w kilku wielkich wyprawach wojennych, Persowie opanowali kolejno Królestwo Lidii w Azji Mniejszej, rządzone przez słynącego z bogactwa króla Krezusa, Babilonię wraz z Syrią i Palestyną oraz terytoria Azji Środkowej po Jezioro Aralskie i góry Hindukusz. Ekspansję perską kontynuowali następcy Cyrusa II Wielkiego, królowie Kambyzes (530-522), który podbił Egipt, Nubię i Libię oraz Dariusz I Wielki (521-486), którego wojska w 513 r. p.n.e. zajęły dolinę Indusu, a w 512 r. p.n.e. przekroczyły Cieśninę Bosfor i opanowały Trację i Macedonię w Europie. Po buncie jońskich Greków w 500 r. p.n.e. Dariusz I wysłał swe oddziały wojskowe na Półwysep Peloponeski celem poskromienia Greków, lecz w bitwie pod Maratonem w 490 r. p.n.e. zostały one pokonane przez znacznie mniejsze siły przeciwnika. Dariusz I zaniechał wtedy planów opanowania Grecji i skupił się na sprawach wewnętrznych swego państwa. W celu utrzymania kontroli nad całym rozległym imperium rozbudowana została sieć dróg, kontrolowanych przez garnizony wojskowe i zorganizowana poczta państwowa. W stosunku do licznych narodów i plemion, zamieszkujących imperium, władcy perscy stosowali dużą tolerancję religijną, obyczajową i kulturową, żądali jednak pełnego posłuszeństwa dla władzy centralnej i w tym celu wszystkie stanowiska satrapów, zarządzających 20 prowincjami-satrapiami, Dariusz I obsadził Persami, w części członkami panującej dynastii.
Dzieło podbicia Grecji podjął syn Dariusza I, Kserkses, mobilizując w tym celu ponad 200-tys. armię, dysponującą prawie tysiącem okrętów. Inwazja półwyspu Peloponeskiego częścią sił perskich skończyła się przegraną bitwą morską pod Salaminą w 480 r. p.n.e. i klęską armii pod Platejami w 479 r. p.n.e. Persja zrezygnowała wówczas ze swej hegemonii na Morzu Egejskim.

Imperium Aleksandra I Macedońskiego (332-300 p.n.e.)
W 334 r. p.n.e. doszło do trzeciej wojny grecko-perskiej, przy czym tym razem miała ona charakter inwazji greckiej, prowadzonej przez króla macedońskiego, Aleksandra I Wielkiego. W trzech dużych bitwach z perskimi wojskami Dariusza III nad Granikiem, pod Issos i pod Gaugamelą w górnym dorzeczu rzeki Tygrys, armia grecka odniosła walne zwycięstwa. W rezultacie, do 326 r. p.n.e., nad całym imperium perskim, od wybrzeży śródziemnomorskich po Indus i Afganistan, oraz od Górnego Egiptu po Kaukaz, ustanowiona została władza Aleksandra I Macedońskiego, który na stolicę swego imperium obrał Babilon w Mezopotamii. Aleksander I, jako król Persji, rządził tylko trzy lata, ożenił się z księżniczką Roksaną, córką perskiego wodza, przyjął dworski ceremoniał Persów. Odnosił się tolerancyjnie do lokalnych zwyczajów i religii, zakładał liczne nowe miasta, jako ośrodki greckiej kultury, budował porty, starał się o rozwój handlu, utrzymał lokalną administrację, obsadzając Grekami tylko kluczowe stanowiska. Wprowadził jednolity system monetarny, oparty na srebrze, co sprzyjało utworzeniu wielkiej, otwartej na świat, strefy gospodarczej. Język grecki stał się językiem międzynarodo-wym. Wszystko to działało w kierunku zjednoczenia ludów i kultur Wschodu i Zachodu, co uważał za swoją misję. Lecz zdążył ledwie napocząć to wielkie dzieło, gdyż w 323 r. p.n.e. zmarł na malarię, mając zaledwie 33 lata.

Królestwo Seleukidów, Królestwo Partów (300 p.n.e.- 227 n.e.)
Aleksander I Wielki nie miał dziedzicznych następców, to też po jego śmierci władzę, w stworzonym przez niego imperium, przejęli jego macedońscy wodzowie, będący namiestnikami prowincji. Żaden z nich nie posiadał do-minującej pozycji i wkrótce prowincje zamieniły się w niezależne królestwa, rządzone przez swych namiestników, zwanych diadochami (następcami). Starając się powiększyć zasięg i wpływy swych państw, prowadzili oni nieustanne wojny między sobą. W ich wyniku, na terytoriach byłego imperium Aleksandra Wielkiego, powstało kilkanaście państw, z których najważniejsze i największe w 280 r. p.n.e. były: Królestwo Seleukidów w Mezopotamii i Iranie, Macedonia, Tracja, Anatolia i egipskie królestwo Ptolomeuszy. Były to wszystko samodzielne państwa, ale nadal utrzymywały się w nich, a nawet rozszerzały, wpływy kultury greckiej.
W III i II w. p.n.e. nastąpiły dalsze znaczne zmiany w mozaice państw w świecie hellenistycznym. W szczególności państwo Seleukidów rozpadło się na wiele pomniejszych państw jak Baktria i Partia na wschodzie, Media i Armenia w Mezopotamii, odrodziła się też Persja (południowa część Iranu). Najsilniejszym i najbardziej ekspansywnym z nich okazało się, założone przez scytyjskie plemiona, Królestwo Partów w północnym Iranie i w Afganistanie. Za panowania "króla królów" Mitrydatesa I (171-138) i Mitrydatesa II (124-87) państwo to wchłonęło też cały Iran i Mezopotamię. Rządzący królowie opierali się na tradycjach perskich, zwalczając równocześnie wpływy helleńskie, jakie po podbojach Aleksandra I Wielkiego ogarnęły cały azjatycki Bliski Wschód. Częste wojny z Rzymem, który wielokrotnie próbował pacyfikować Partię, spowodowały w I i II w. n.e. stopniowy upadek tego państwa i znaczenia centralnej władzy królewskiej. Ostatecznie w wojnie, toczonej 114-117 r. cesarz rzymski Trajan podbił całą Mezopotamię i Armenię, tworząc tam kolejne rzymskie prowincje. Lecz już po kilkunastu latach jego następca Hadrian zrezygnował ze zdobytych terenów na wschód od Eufratu i zawarł pokój z Partami. Królestwo Partów istniało do 227 r. n.e., gdy ostatni król Partów, Artabana, pokonany został przez Arda-szira I z nowoperskiej dynastii Sasanidów.

Królestwo Sasanidów (227 - 642)
Państwo perskie odrodziło się ponownie w III w. pod panowaniem królów nowej prężnej dynastii Sasanidów (240 p.n.e.- 651 n.e.). Stworzyli oni jednolite państwo pod zwierzchnictwem Persów na terenach historycznej Sumerii i starożytnej Persji w regionie Iranu oraz opanowali później całą Mezopotamię i Królestwo Baktrii w Azji Środkowej, Armenię u stóp Kaukazu i państwo Kuszanów w płd.zach. części Półwyspu Indyjskiego. Państwo nowoperskie posiadało sprawną, scentralizowaną administrację. Religią panującą był mazdaizm, stworzony ok. VI w. p.n.e. przez Zaratustrę. Jej podstawą był kult ognia oraz boga dobra i prawdy - Mazdy, walczącego z bogiem zła i kłamstwa - Arymanem
Sąsiadując od zachodu z rzymskimi prowincjami w Małej Azji i Syrii, Królestwo Sasanidów stanowiło ciągłe zagrożenie dla śródziemnomorskiego imperium rzymskiego i prowadziło z nim liczne wojny. W trakcie wojny z Rzymem w 260 r. n.e. król perski Szapur I w bitwie pod Edessą w Górnej Mezopotamii wziął do niewoli cesarza rzymskiego Waleriana. Również kolejna wojna z Rzymem w latach 283-284 nie była dla tego imperium korzystna, zginęli w niej rzymski cesarz Karus i jego synowie.
Największą potęgę gospodarczą i zasięg terytorialny osiągnęło imperium perskie Sasanidów w VI w. za panowania Chozroesa I (531-579), który zreorganizował podatki państwa na wzór rzymski. Od tego czasu rozpoczął się stopniowy upadek państwa, głównie na skutek przewlekłych wojen, prowadzonych przeciwko Bizancjum. Ostateczny cios zadali mu Arabowie w 642 r. w bitwie pod Nihawandem, gdy islam rozpoczął swą wielką ekspansję.

Imperium Arabskie ( 642-1055)
Na początku VII w. na Półwyspie Arabskim powstała nowa religia monoteistyczna - islam, ogłoszona przez Beduina Mahometa (570-632), przewodnika karawan wielbłądów z Mekki. Jej zasady spisane zostały w świętej księdze, zwanej Koranem, ujmującej dogmaty, w jakie muzułmanie winni bezwzględnie wierzyć, oraz przepisy szariatu, czyli praw, według których powinni postępować w życiu codziennym. Islam głosił między innymi hasło dżihad, to jest świętej wojny mahometan z niewiernymi, obiecując poległym muzułmanom raj po śmierci na polu walki. To też już po dwóch latach od śmierci Mahometa, jego następcy, kalifowie, podjęli wyprawy wojenne przeciwko niewiernym. W pierwszej kolejności Arabowie, pokonawszy wojska bizantyjskie w bitwie nad rzeką Jarmuk w Syrii, podbili Syrię i Palestynę. Po zwycięskich bitwach z Persami pod El-Kadasija w 636 r. i Nihawandem w 642 r. opanowali również całą Mezopotamię oraz Armenię, a następnie wszystkie terytoria starożytnej Persji po rzeki Indus i Syr-Darię.
Wojujący islam faktycznie był bardzo tolerancyjny dla podbitych ludów. Arabowie wymagali od tubylczej ludności tylko skrupulatnego płacenia umiarkowanych podatków, a przyzwalali na kultywowanie lokalnych religii, obrządków i obyczajów. To też ludność podbitych terytoriów przyjmowała ich niejednokrotnie jako wybawców od rodzimych ciemiężycieli i jako gwarantów sprawiedliwości społecznej. Tym jedynie można wytłumaczyć fenomen szybkich podbojów arabskich i stworzenie przez nich imperium, przewyższającego obszarem Cesarstwo Rzymskie.
Prowincje administrowane były dwojako: przez cywilnych namiestników wezyra i dowódców lokalnych oddzia-łów wojskowych. Dla zapewnienia ich szybkiej łączności z odległą stolicą, funkcjonowała sprawnie poczta konna, dysponująca setkami zajazdów ze zmiennymi końmi. Ludność podbitych przez Arabów terytoriów stosunkowo szybko przechodziła na wiarę islamską. Spowodowane to było tym, że mahometanie służący w armii, zgodnie z Koranem, byli zwolnieni od płacenia podatków dla państwa. Zasady islamu z biegiem lat ulegały ewolucji i w 660 r. nastąpił rozłam wśród mahometan na sunnitów i szyitów. Sunnici uznawali władzę dynastii Omajjadów, natomiast szyici prawo do władzy nad islamem przyznawali tylko imamom, potomkom córki Mahometa, Fatimy. Doprowadziło to do podziałów władzy i powstania kilku, zwalczających się wzajem, dynastii panujących: Haszymidów, Omajjadów, Abbasydów, Fatymidów i innych.
Państwo rozwijało się szybko dzięki intensywnemu handlowi i rozwojowi rzemiosła. Pomocne w tym było wprowadzenie po raz pierwszy złotych monet. Arabowie wytwarzali w dużych ilościach jedwabie, wyroby bawełniane, dywany, miedź, srebro, doskonałą stal damasceńską. Powstały liczne miasta, w tym Bagdad, jako polityczna i administracyjna stolica oraz centrum nauki całego imperium. Rozkwitały nauki, zwłaszcza matematyka, astronomia, medycyna i geografia oraz sztuka, architektura, literatura i poezja. W 745 r. w Bagdadzie założona została pierwsza publiczna biblioteka, zaś w Damaszku powstał pierwszy szpital w krajach arabskich. W literaturze znany jest kalif Harun ar-Raszid, twórca baśni "Z tysiąca i jednej nocy".

Imperium arabskie rozpadło się, gdy w 1055 r. plemiona tureckich Seldżuków, przybyłe z Azji Środkowej, opanowały Bagdad i gdy Seldżukowie przejęli panowanie nad wschodnio-azjatycką częścią wielkiego imperium..

Państwo Seldżuków (1055-1258)
Seldżukowie, po zwycięskiej bitwie z wojskami bizantyjskimi w 1071 r. pod Manzikertem w Anatolii, powiększyli swe imperium o prawie całą Azję Mniejszą. Okres ich panowania sprzyjał rozwojowi architektury i sztuki. Budowano liczne meczety, klasztory, szkoły kształcące teologów i urzędników, oraz karawanseraje, to jest zajazdy dla karawan. W architekturze wzorowano się na stylu bizantyjskim. Państwo Turków seldżuckich u schyłku XI w. rozpadło się na wiele części, z których najdłużej utrzymał się Sułtanat Konijski w Azji Mniejszej. Przyczynił się on do etnicznej turcyzacji Anatolii i stał się zalążkiem Turcji Osmańskiej, powstałej w 1301 r.
W latach 1096-99 odbyła się pierwsza krucjata chrześcijańskiego rycerstwa europejskiego do Ziemi Świętej, czyli przeciwko Mahometanom, panującym w Palestynie. Krzyżowcy podbili tureckie prowincje Anatolię, Syrię i Palestynę, także część Mezopotamii. Na zdobytych ziemiach Mezopotamii utworzone zostało hrabstwo Edessy, w Syrii księstwa Antiochii i Tyru, a w Palestynie Królestwo Jerozolimskie, z feudalnymi strukturami, zarządzane przez arystokratów francuskich. Państwa te były nieustannie nękane przez wypady muzułmańskie i w 1147 r. upadło hrabstwo Edessy.

Mongolski Chorezm (1258-1516)
W III w. nastąpiły duże zmiany geopolityczne w Euroazji, spowodowane ekspansją Mongołów, którzy ze swego państwa w Środkowej Azji rozpoczęli w 1206 r. zbrojne podboje sąsiednich państw, tworząc w krótkim czasie największe w historii imperium świata. W kilkadziesiąt lat czambuły mongolsko-tatarskie pod wodzą Czingis-chana, i jego następców Ugedeja i Kubilaja, podbiły Chiny, Koreę, Europę Wschodnią, Azję Mniejszą, Armenię, Iran, a w 1258 r. opanowały Bagdad, wraz z całą Mezopotamią. Milionowy Bagdad został wówczas zniszczony, zaś bogactwo i wysoka kultura rolna Mezopotamii (wielkie systemy nawadniające) zostały zrujnowane, by już nigdy potem się nie odrodzić. Tereny Iraku włączone zostały do mongolskiego państwa Chorezmu, sięgającego Afganistanu i Indusu.
Niepowodzenia w dalszej ekspansji przeciw Japonii, Wietnamowi, Palestynie i Egiptowi sprawiły, że imperium mongolskie rozpadło się z biegiem lat na szereg mniejszych państw. Scalił je ponownie i podporządkował centralnej władzy chan Czatagaju, Tamerlan (1370-1405), mieniący się potomkiem Dżingischana.
Tamerlan przede wszystkim zajął wszystkie sąsiednie księstwa, jakie na gruzach imperium mongolskiego powstały w Azji. Następnie podbił siłą, lub groźbą i perswazją, terytoria Chorezmu, Persji i Zakaukazia oraz najechał Indie, Południową Ruś i Chanat Złotej Ordy, podporządkowując je sobie w pełni. Ostatnim wielkim wyczynem Tamerlana było pobicie w 1402 r. pod Ankarą wojsk sułtana osmańskiego Bajazyta i zajęcie prawie całej Azji Mniejszej.

Turcja Osmańska (1516-1600)
Po rozpadzie imperium Tamerlana, wielkiego znaczenia nabrała Turcja osmańska, obejmująca zachodnią część Azji Mniejszej i prawie cały Półwysep Bałkański w Europie. Państwo to powstało w 1301 r. (koronacja sułtana Osmana II) na kanwie Turcji Seldżuckiej w środkowej części Azji Mniejszej, by w XV w. w szeregu wojnach pokonać Bizancjum (zdobycie Konstantynopola w 1453 r.) oraz podbić Serbię, Bułgarię, Albanię i Grecję na Bałkanach oraz Półwysep Krymski na Morzu Czarnym.
Od początków XVI w. Osmanowie kontymuowali swój podbój Europy i rozpoczęli też ekspansję w kierunku Azji i Afryki. W 1514 r. zajęli Mołdawię, a w latach 1512-34 podbili Syrię, Palestynę, Egipt, Erytreę i wszystkie terytoria arabskie na Bliskim Wschodzie, wraz z Mezopotamią, do Zatoki Perskiej. Szczególne postępy poczynili za panowania sułtana Sulejmana II Wspaniałego (1520-66). Dobrze wyćwiczone, fanatyczne oddziały pieszych janczarów i konnych spahisów zajęły w 1521 r. Belgrad, a następnie prawie całe terytorium Węgier, zagrażając w 1529 r. Wiedniowi, stolicy Austrii.
Przez te podboje imperium osmańskich Turków w XVI w. rozszerzyło swe terytorium do prawie 3 miliony km2, które zamieszkiwało 14 milionów ludzi. Stolica państwa Stambuł, niedawny Konstantynopol, licząc pół miliona mieszkańców, była jednym z największych miast ówczesnego świata. Kraj rozwijał się również pomyślnie pod względem gospodarczym.
Druga połowa XVI w. nie była już tak pomyślna dla Turcji. Utraciła ona swą przewagę na Morzu Śródziemnym, po zniszczeniu jej floty w bitwie morskiej pod Lepanto w Grecji, stoczonej w 1571 r. z flotą koalicji zachodnio-europejskich państw chrześcijańskich. Niepowodzeniem i utratą Kaukazu zakończyła się też wojna z Persją, prowadzona w latach 1578-90. Podobnie w wyniku klęski w wojnie z Austrią w latach 1593-1603 Turcja zmuszona została do zapłacenia wysokiego trybutu dla Węgier.

Szyicka Persja (1500-1772)
W XVI w. Mezopotamia kilkakrotnie wchodziła w skład Persji. Po rozpadzie imperium Tamerlana, w granicach historycznej Persji funkcjonowało kilka państw, rywalizujących ze sobą. Między innymi przedmiotem wzajemnych sporów i waśni były problemy wiary, różniące islamskie ugrupowania sunnitów i szyitów. W 1500 r. szach Ismail I odbudował jedność państwa nowoperskiego i zaprowadził szyityzm jako oficjalną religię państwową. Dał też początek, panującej potem do XVIII w., dynastii Safawidów, z której najznakomitszym przedstawicielem był jego wnuk szach Abbas I Wielki (1587-1629).
Za panowania Abbasa I odrodziła się w Persji jednolita władza centralna, wspomagana przez silną armię, zło-żoną z niewolników, nawróconych na islam. Państwo rozwijało się szybko gospodarczo, głównie dzięki produkcji i eksportowi, słynnych w całym świecie, jedwabi i dywanów. Renesans przeżywała również kultura perska, zwłaszcza literatura i malarstwo. W nowej stolicy Isfahanie powstało wówczas wiele pałaców, meczetów, karawanserajów, charakteryzujących się wykładzinami z barwnych, przeważnie błękitnych, płytek ceramicznych, zdobionych wyrafinowanymi arabeskami i malowidłami.

Imperium Osmańskie (1600-1788)
Na początku XVII w. Turcja nadal była wielkim imperium, obejmującym swymi granicami prawie cały Bliski i Środkowy Wschód, Anatolię, Egipt, Bałkany i prawie całe Węgry. Pod jej kontrolą znajdowały się ponad to liczne państwa wasalne, jak Mołdawia, Siedmiogród, Chanat Krymski w Europie oraz Trypolitania, Tunis i Algieria w Afry-ce. Zaś flota turecka panowała na wschodnich akwenach Morza Śródziemnego. Choć zamieszkana przez dziesiąt-ki narodów, wyznających różnorakie religie, Turcja utrzymywała jednakże swą spoistość, głównie dzięki panującej w imperium szerokiej tolerancji wyznaniowej i narodowościowej.
Państwo przeżywało natomiast permanentny kryzys władzy, polegający na intrygach pałacowych, częstych buntach i zamachach stanu, dokonywanych przez janczarów, stanowiących elitę wojskową. Nie dopuszczali oni do żadnych reform w dziedzinie wojskowości i zmieniali sułtanów według swego doraźnego upodobania. Nieustannie rosnące podatki, niezbędne na utrzymanie administracji i wojska, lichwa i fałszywe pieniądze w obiegu, rekwizycje wojskowe i grabieże inwentarza na wsiach, wszystko to rujnowało gospodarkę, rosła korupcja, wyludniały się miasta, chłopi popadali w ruinę.
Dopiero w drugiej połowie stulecia udało się sułtanowi Mehmedowi IV (1648-87), ustabilizować rządy, uzdrowić finanse i odbudować autorytet państwa. Pokusił się on nawet na wznowienie podbojów, zajmując wyspę Kretę oraz Podole po wojnie z Polską.
Po klęskach pod Wiedniem i na Węgrzech Turcja straciła w 1714 r. część swych europejskich posiadłości, po wojnach z Rosją w 1768-74 Półwysep Krymski, zaś po wojnie w 1787-92 Mołdawię i Księstwo Wołoskie, przy czym na Półwyspie Bałkańskim rozpoczęły się powstania wyzwoleńcze zamieszkujących je narodów, wspierane wydatnie i podsycane przez Rosję. W końcu XVIII w. również na innych obszarach imperium osmańskiego miały miejsca bunty chłopskie, a także feudałów tureckich. Część terytoriów zewnętrznych imperium w Afryce oraz na Bliskim i Środkowym Wschodzie usamodzielniły się i oderwały od Turcji. Chyliła się też do upadku gospodarka kraju, zmarniały zwłaszcza wpływy z handlu tranzytowego, po przejęciu szlaków handlowych z Europy do Azji Środkowej i na Daleki Wschód przez Rosję, a do Indii i Azji Płd.-Wsch. przez Kompanie Wschodnioindyjskie, angielską i holenderską.

Turcja (1788-1921)
Panujący w Turcji sułtan Selim III (1789-1807) starał się odbudować gospodarkę i pozycję imperium osmańskiego, lecz wprowadzane przez niego reformy armii, administracji i finansów państwa zostały przerwane w 1798 r. przez inwazję wojsk francuskich Napoleona I Bonaparte na Egipt. Jednak Francuzi nie byli w stanie pokonać coraz nowych wojsk turecko-egipskich, w tym bitnych Mameluków, dowodzonych przez Muhammada Ali, namiestnika Egiptu. Ostatecznie po zaangażowaniu się w walkach nowych sił tureckich i oddziałów angielskich, Francuzi we wrześniu 1801 r. skapitulowali i przewiezieni zostali statkami angielskimi do Francji.
W 1084 r. wybuchło powstanie narodowo-wyzwoleńcze Serbów, co stało się też główną przyczyną kolejnej wojny rosyjsko-tureckiej (1806 -12). Zakończył ją traktat w Bukareszcie, w wyniku którego Rosja uzyskała Besarabię, a Serbowie od 1817 r. autonomię w ramach imperium tureckiego. By wzmocnić i odbudować potęgę państwa, sułtan Mahmud II (1808-39), podobnie jak jego poprzednik, próbował zreformować administrację, finanse, szkolnictwo i wojsko na wzór zachodni, przy czym organizację, wyszkolenie i uzbrojenie armii oparł na wzorach pruskich. Udało mu się to dopiero w 1826 r., po rozwiązaniu korpusów janczarskich i fizycznym zlikwidowaniu lub zesłaniu ok. 20 tys. janczarów. W latach 1828-29 rozegrała się szósta wojna rosyjsko-turecka, zakończona również klęską Turcji. W jej wyniku Rosja przejęła protektorat nad Serbią, zaś niepodległe Królestwo Grecji znalazło się pod ochroną W. Brytanii. W siódmej wojnie turecko-rosyjskiej (1853-56), zwanej krymską, upokarzającej klęski doznała Rosja wobec włączenia się Francji i W.Brytanii do wojny po stronie Turcji. Odtąd w regionie ujawniły się wyraźnie rola i znaczenie obu tych państw.
Przegrana Turcji w ósmej (i ostatniej) wojnie rosyjsko-tureckiej (1877-78) uświadomiła politykom europejskim, że już tylko kwestią czasu jest rozpad Imperium Osmańskiego, które car Mikołaj I nazwał "chorym człowiekiem". W 1881 r. Francja ustanowiła swój protektorat nad Tunisem, zaś W. Brytania zajęła zbrojnie Egipt. Nasiliła się też gospodarcza penetracja prowincji tureckich przez państwa zachodnioeuropejskie. Anglicy zorganizowali żeglugę morską z Basry do portów Zatoki Perskiej a także, po wybudowaniu Kanału Sueskiego, do Europy, oraz żeglugę na Eufracie z Basry do Bagdadu. Importowali z Iraku daktyle, wełnę i zboża, eksportowali głównie wyroby tekstylne i włókiennicze, co zrujnowało lokalne rzemiosło tkackie. W ostatnim dwudziestoleciu XIX w. w sprawy tureckie zaangażowały się również kajzerowskie Niemcy. Otrzymały one między innymi koncesję na budowę linii kolejowej Orient-Express, łączącej Paryż i Berlin z Bagdadem przez Małą Azję.
Po klęskach wojennych na Bałkanach sułtan Abdulhamid II (1876-1909) zniósł w Turcji konstytucję oraz parlament i przywrócił despotyczny reżym feudalno-teokratyczny. Mianując się “wodzem wiernych” wprowadzał w czyn hasła tureckiego panislamizmu, zwalczając wszelkie mniejszości narodowe i religijne. Ta reakcyjna polityka Wielkiej Porty jedynie przyśpieszyła rozwój idei odnowy demokratycznej na emigracji i w kraju. W uczelniach i szkołach średnich powstawały liczne tajne kółka, grupy i organizacje, stawiające sobie za cel przywrócenie konstytucji i zaprowadzenie demokratyczno-parlamentarnego systemu rządów, na wzór krajów europejskich.
Uczestników tych konspiracyjnych organizacji nazywano “młodoturkami”. Wzmogli oni znacznie swą działalność, gdy pod wpływem rewolucji 1905 r. w Rosji, w Imperium doszło do licznych rozruchów, zwłaszcza uciskanej ludności nietureckiej. W 1907 r. odbył się w Paryżu zjazd młodoturków, na którym proklamowali oni program cywilnego oporu i zbrojnej walki przeciwko reżymowi sułtana.
Faktycznie zbrojne powstanie rozpoczęło się w 1908 r. od buntu garnizonu wojskowego w Salonikach w Macedonii. Bunt rozszerzył się szybko na prawie cały obszar Turcji europejskiej i Komitet Młodoturków przedstawił sułtanowi ultimatum, żądające przywrócenia konstytucji i parlamentu. Wobec groźby buntu marynarki wojennej i garnizonu stolicy, sułtan zmuszony został do przyjęcia warunków ultimatum. Przywrócona więc została konstytucja, wprowadzono amnestię więźniów politycznych, zniesiono cenzurę prasy i widowisk, rozwiązana została tajna policja i inne. Młodoturcy uzyskali większość w parlamencie, przejęli rządy w państwie i w 1909 r. zdetronizowali despotycznego sułtana, wymieniając go na uległego im. W kraju wprowadzono szerokie reformy w administracji, armii, sądownictwie i szkolnictwie. Nie uległy jednakże stosunki feudalno-obszarnicze na wsi, a półkolonialna zależność finansowa i gospodarcza od zachodnich mocarstw europejskich jeszcze się pogłębiła.
Nowy rząd młodoturków kontynuował bez zmian politykę zagraniczną Imperium, pragnąc za wszelką cenę utrzymać jego jedność. Było to jednakże już niemożliwe w sytuacji, gdy zachodnie mocarstwa europejskie przestały Turcję wspierać. W 1911 r. Włochy podbiły Trypolitanię i Cyrenajkę, ostatnie terytoria osmańskie w Afryce, a wcześniej Austro-Węgry zaanektowały Bośnię. Zaś na Bałkanach zawiązał się sojusz antyturecki młodych państw: Serbii, Bułgarii, Grecji i Czarnogóry, które w październiku 1912 r. rozpoczęły wojnę z Turcją. Zakończyła się już w maju następnego roku pełną klęską Turcji. Utraciła ona wtedy resztę swych posiadłości na Półwyspie Bałkańskim, zatrzymując tylko niewielkie europejskie terytorium wokół Stambułu. W następnych dwóch latach doszło do dwu kolejnych wojen bałkańskich, rozgrywanych pomiędzy nowopowstałymi państwami na półwyspie, w sporze o granice między nimi. Po wojnach bałkańskich doszło do zbrojnych powstań również w Syrii, Libanie, Palestynie i Iraku, które po kilku latach, po zakończeniu I wojny światowej, uzyskały swą niepodległość.
Do I wojny światowej Turcja przystąpiła u boku Niemiec, które zażądały od niej ofensywy przeciwko Rosji na Kaukazie, a przeciw W.Brytanii w Egipcie. Obie operacje zakończyły się klęską wojsk tureckich i zajęciem przez Rosjan wschodniej części Azji Mniejszej, a przez Anglików i Francuzów wszystkich arabskich terenów imperium tureckiego, w tym Iraku z Bagdadem (1917) przez angielski korpus interwencyjny. Wojna Ententy z Turcją zakończona została paktem w Sevres pod Paryżem, zawartym 10.08.1920 r.. Zgodnie z nim Turcja utraciła na rzecz Francji Syrię i Cylicję, a na rzecz W. Brytanii Irak, Palestynę i patronat nad państwami Półwyspu Arabskiego.

Powrót do poprzedniej strony